عامر بن شراحیل شعبی کوفی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عامر بن شراحیل شعبی کوفی در علوم قرآنی

مقدمه

ذهبی - رجال‌شناس معروف اهل تسنن - از ابو عمرو عامر بن شراحیل شعبی کوفی با عنوان "الامام، علامة العصر" یاد کرده و خبر داده که طبق روایتی در سال ششم حکومت عمر بن خطاب به دنیا آمده است... امام علی(ع) را دیده و پشت‌سر آن حضرت نماز خوانده، و از عده‌ای از بزرگان صحابه حدیث شنیده است.

ابن حجر با تعبیر "الکوفي من شعب همدان" او را اهل کوفه و از قبیله همدان معرفی و از وی نقل کرده است که من پانصد نفر از صحابه را درک کرده‌ام.

برای وی کتابی به نام الکفایة فی العبادة و الطاعة ذکر کرده و عنوان فقیه در موردش به کار برده‌اند، ولی کتابی تفسیری برایش ذکر نکرده و عنوان مفسر نیز در موردش به کار نبرده‌اند و ازاین‌رو، دلیل مفسر بودن وی تنها روایات و آرای تفسیری نقل شده از وی در تفاسیر شیعه و سنی است . نمونه آرای تفسیری وی چنین است:

شیخ طوسی در تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ از وی نقل کرده که "ضعیفا" را به احمق معنا کرده است.

در تفسیر ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ...﴾ پس از بیان دلالت آیه بر وجوب پرداخت مال زکات گفته است: در قول شعبی وجبایی بر وجوب غیر آن - از آنچه سبب وجوبی دارد مانند انفاق بر کسی که نفقه‌اش بر او واجب است و انفاق بر کسی که در وقت خوف تلف، سدرمق او بر این شخص واجب است و آنچه از نذرها و کفارات که به عهدۀ وی آمده است - نیز دلالت دارد.

در تفسیر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ از وی نقل کرده که گفته است: [روزۀ] ماه رمضان را بر ما واجب کرد؛ همان‌گونه که بر نصاری روزه ماه رمضان را واجب کرده است. نمونه‌های دیگر را در مصادر ذکر شده در پاورقی بنگرید.

روایات تفسیری وی بسیار اندک و نمونه آن این است که در تفسیر ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ از وی نقل شده که وی از ابن عباس نقل کرده که گفته است: از ولایت علی بن ابی طالب(ع) پرسیده می‌شوند.

وثاقت: وی در نزد اهل تسنّن وثاقت او مسلّم است؛ زیرا ابن حجر او را از راویان صحاح سته معرفی و ثقه بودن او را از ابن معین، ابو زرعه و برخی دیگر نقل کرده و خود درباره‌اش گفته است: «ثقة مشهور»، ولی در نزد شیعه وثاقت وی ثابت نیست؛ زیرا هیچ‌یک از رجال‌شناسان شیعه او را توثیق نکرده‌اند. ابن داوود او را در قسم اول کتاب رجالش آورده که در بیان افراد ممدوح (تعریف شده) و کسانی که دانشمندان شیعه آنان را تضعیف نکرده‌اند، می‌باشد؛ اما سید تفرشی او را در نزد شیعه مذموم (نکوهش شده) دانسته و آیت‌الله خویی کار ابن داوود را که او را در قسم اول کتابش آورده، شگفت‌انگیز دانسته و گفته است: "هو الخبیث الفاجر الکذاب المعلن بعدائه لامیر المؤمنین(ع)"؛ او خبیث، گنه‌کار، بسیار دروغگو و آشکارکننده دشمنی‌اش با امیر مؤمنان(ع) است».

مذهب: در برخی روایات و آرای تفسیری نقل شده از وی از ولایت علی بن ابی طالب(ع) یاد و آیات به آن تفسیر و تأویل شده است؛ برای مثال، در تفسیر ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَ﴾ از وی نقل شده که گفته است: "اقولها و لا اخاف الّا الله؛ هي و الله! ولایة علي بن ابی طالب (ع)"؛ این را می‌گویم و از هیچ‌کس جز خدا نمی‌ترسم؛ به خدا قسم! این امانتی که در این آیه خدا به ادای آن فرمان می‌دهد ولایت علی بن ابی طالب است».

همچنین در ذکر نمونۀ روایات تفسیری نقل شده از وی، روایتی از ابن عباس در تفسیر یا تأویل آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ به ولایت علی بن ابی طالب(ع) از وی نقل شد.

این‌گونه روایات گویای اعتقاد و التزام وی به امامت علی بن ابی طالب(ع) است، ولی نمی‌توان آنها را دلیل تشیّع و اعتقاد وی به ولایت علی بن ابی طالب(ع) دانست؛ زیرا:

1. آن روایات سند معتبری ندارند.
2. در مقابل آنها از وی نقل کرده‌اند که گفته است: دوستی ابو بکر و عمر و شناخت فضیلت آنها از سنت است، و در ذیل روایت کشّی، ابوعمرو بزاز نقل کرده که شعبی به من گفت: دوستی او علی(ع) برای تو نفعی ندارد و دشمنی با او برایت ضرری ندارد، حتی آیت‌الله خویی به استناد روایت کشی و اخباری که در تعلیقه ۲ البیان در خصوصیات شعبی آورده، وی را آشکارکننده دشمنی با امیر مؤمنان(ع) توصیف کرده است، ولی در صورتی می‌توان او را ناصبی و دشمن امام علی(ع) دانست که صحت آن اخبار و روایات به لحاظ‍ وثاقت ناقلان و یا احتفاف به قراین قطعی یا کثرت طرق محرز باشد و چون صحت آن اخبار نیز محرز نیست نمی‌توان قاطعانه او را دشمن امام علی(ع) دانست و ازاین‌رو، مذهب وی در نظر ما نامعلوم است.

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن