یقین در معارف و سیره سجادی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث یقین است. یقین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: یقین در قرآن - یقین در حدیث - یقین در نهج البلاغه - یقین در اخلاق اسلامی - یقین در کلام اسلامی - یقین در معارف دعا و زیارات - یقین در معارف و سیره سجادی - یقین در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

یقین در مقابل شک و به معنای علم است. هر یقین علم است ولی هر علم یقین نیست. گویا یقین علمی است که بعد از استدلال و نظر حاصل شود. در واقع علمی را یقین گویند که بر آن قطع حاصل شده و نفس بر آن آرام گردیده است. یقین در قرآن مراتبی دارد: در مفاهیم علم الیقین، عین الیقین، و حق الیقین که در قرآن به آن اشاره شده است، تفاوت‌هایی وجود دارد. در سوره نمل آیه ۲۲، هدهد از سرزمین سبا برای حضرت سلیمان(ع) خبری می‌آورد و می‌گوید، یک "نبأ یقینی" آورده‌ام: ﴿وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ﴾؛ کلمه "نبأ" به معنای خبر مهم است و "یقین" به معنای چیزی است که در آن شکی نباشد.

رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «بهترین چیزی که به قلب داده شده یقین است». امام علی(ع) می‌فرماید: «نَوْمٌ‏ عَلَى‏ يَقِينٍ‏ خَيْرٌ مِنْ صَلَاةٍ [عَلَى‏] فِي شَك‏»؛ «خوابیدن همراه با یقین، برتر از نمازگزاردن با شک و تردید است». این جمله امام، که آن را در ارتباط با یکی از خوارج شب‌زنده‌دار بیان داشتند، نشانگر آن است که کسب معرفت یقینی در سیر حق، خیلی مهم‌تر از آن است که بدون یقین در مسیری گام بگذاریم که از درستی آن اطمینان نداریم، حتی اگر آن مسیر به ظاهر دینی و الهی باشد و در آن مسیر خود را به رنج افکنیم. به عبارت دیگر ارزش و محتوای عبادات به معرفت صحیح و یقینی است نه به کمیّت و حجم آن. سرّ تمام عبادات به یقین رسیدن است و این درجه از یقین به انسان آرامش می‌دهد و جایی از شک و تردید را برایش باقی نمی‌گذارد.

در نیایش‌های امام سجاد(ع)، توجه به یقین و اهمیت آن کاملاً مشهود است. آن حضرت یکی از خواسته‌های مهم خود را یقین می‌داند و آن را از خدا می‌طلبد: «از تو می‌خواهم، ای صاحب جلالت و اکرام، که مرا به کاری واداری که هرکس چنان کند محبوب تو شود، و حق الیقینی عطا کنی که هر کس در طریق مشیّت تو بدان مقام فرارود به پاداشی نیکو رسد».

امام در مناجات‌هایش مراتب بالای یقین را از خداوند درخواست می‌کند: «اللَّهُمَّ... اجْعَلْ‏ يَقِينِي‏ أَفْضَلَ‏ الْيَقِينِ‏...»؛ «بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و ایمان مرا به کامل‌ترین درجات ایمان و یقین مرا به برترین مراتب یقین... فرا بر».

برخی از مراتب بالای یقین در کلام امام سجاد(ع) به قرار زیر است:

1. حق الیقین: «از تو می‌خواهم... و حق الیقینی عطا کنی که هرکس در طریق مشیت تو بدان مقام فرا رود و به پاداشی نیکو رسد».
2. یقین صادق: «بار خدایا بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را به یقینی صادق برسان که ما را از رنج طلب معاش کفایت کند».
3. یقین متوکلین: «بار خدایا،... از تو می‌خواهم خوف و خشیت عابدان را به من ارزانی داری و عبادت خاشعان را و یقین متوکلان را و توکل مؤمنان را».
4. یقین مخلصین: «بار خدایا، از تو راه خیر را می‌طلبم، که تو به آن آگاهی. پس درود بفرست بر محمد و خاندان او و هر چه خبر است برای من مقدر فرمای... پس غبار تردید از دل ما بزدای و ما را به یقینی چون یقین مخلصان یاری فرمای».

شیطان دشمن یقین است

از آنجا که یقین به حقانیت راه خدا و انبیای گرامی و اوصیای عظام(ع) سرآغاز همه خیرات است و شیطان مخالف خیر و سعادت آدمی است، همواره درصدد ایجاد شک و تردید، و بد دلی و بدگمانی در انسان است. امام سجاد(ع) این‌گونه به ما هشدار می‌دهد: «شیطان عنان من به دست گرفته و مرا به عرصه بدگمانی می‌کشد و پایه‌های یقین من سُست می‌گرداند. پس ای خداوند من، از مجاورت چنین همنشین نابکار، که مرا به اطاعت خود وا می‌دارد، به تو شکایت می‌کنم». با توجه به این دشمن نابکار است که همواره باید درصدد تکمیل و تصحیح (استوارسازی) یقین خود باشیم: «ای خداوند، به لطف خود نیّت مرا از هر شائبه‌ای مصون دار و به رحمت خود یقین مرا استوار گردان و به قدرت خود فساد مرا به صلاح بدل نمای»..

منابع

1. زارع‌زاده، آرزو، مقاله «یقین»، دانشنامه صحیفه سجادیه