مقام برهان الهی

• از جمله مقامات امامان معصوم(ع) مقام صادقین که در زیارت جامعه کبیره با عبارت "بُرْهَانِهِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" آمده است.

واژه شناسی لغوی

• برخی واژه "برهن" که ریشه "برهان" است را رباعی مجرّد دانسته و "نون" را اصلی می‌دانند و بعضی دیگر آن را از ریشه "بره، یبره" دانسته و "نون" را زاید می‌دانند. این دو قول را مصباح المنیر فیّومی آورده است</ref> آمده است.
• این تفاوت در ریشه، تأثیری در معنای آن ندارد؛ زیرا اکثر اهل لغت "برهان" را به معنای "دلیل روشن" گرفته‌اند.راغب اصفهانی آن را "محکمترین دلیل گرفته است"</ref> آمده است.
• در صورتی که واژه "برهان" را از "بره، یبره" بگیریم -آن‌چنان که مؤلّف "التحقیق" به آن گرایش دارد، برگرفته از سفید و روشن گشتن است. و اشتقاق "برهان" از آن روست که با آن، مدّعا روشن می‌گردد</ref> آمده است.

برهان در منطق

• "برهان" به عنوان یکی از صناعات خمس در منطق، عبارت است از قیاسی که تشکیل یافته از یقینیّات است و قهراً نتیجه یقینی را هم در پی‌ خواهد داشت آمده است.
• خواجه نصیرالدین طوسی در اساس الاقتباس گوید: "برهان، قیاسی بُوَد مؤلّف از یقینیّات تا نتیجه یقینی از او لازم آید بالذات و به اضطرار؛ چه لازم از مقدّمات یقینی که مؤلّف باشد به تألیفی یقینی بالذات و بالاضطرار هم یقین بُوَد".

برهان در قرآن

• این واژه در قرآن به معنای "دلیل روشن و روشنگر است، چه برگرفته از مقدّمات یقینی باشد یا نه"، با این خصوصیّت، "برهان" در قرآن وسیع‌تر از آن است که در منطق مطرح است، گرچه در نتیجه - که مفید علم قطعی بودن است- با آن یکسان است. این واژه هشت بار در قرآن آمده است. در پنج آیه "برهان" به معنای "حجّت" است؛ به عنوان نمونه:﴿﴿ وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا بُرْهَانَ لَهُ ﴾﴾.
• مشرکان، استناد به دلایل واهی همچون تقلید کورکورانه از نیاکان و خرافات دیگر دارند و برهان ندارند.

﴿﴿ أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ ﴾﴾.

• در برخی آیات، "برهان" به معنای "معجزه" است که خود دلیلی بزرگ و یقین‌آور است؛ به عنوان نمونه:﴿﴿ اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاء مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَاضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ ﴾﴾.
• این دو معجزه عصا و ید بیضا برهان روشن از پروردگارت به سوی فرعون و اطرافیان اوست که آنان قومی فاسق‌اند.
• در این آیه، از دو معجزه حضرت موسی(ع) به صراحت به عنوان ﴿﴿«بُرْهَانَانِ﴾﴾ یاد شده است.
• و در برخی از آیات، از "علم شهودی" به عنوان "برهان" یاد شده است:﴿﴿ وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ ﴾﴾.
• "برهان ربّ" یوسف را از غلتیدن در وادی گناه رهانید، این برهان همان دلیل روشن الهی است که نوعی "علم شهودی" است.
• سؤال: آیا "معجزه" و "علم شهودی"، از مقدّمات یقینی نیست؟! پس چرا این موارد را "برهان منطقی" ننامیم؟!.
• پاسخ: "آنچه قابل نقل و انتقال ذهنی و صالح برای نقد و گفتگوی علمی است و می‌تواند در مواجهه با دیگران، مطلبی را اثبات یا ابطال کند، دانشی است که از راه مبادی عقلی، یا مبانی نقلی، یا تلفیقی از این دو حاصل شود و به صورت "برهان منطقی" با "جدال احسن" درآید، اما اگر به صورت علم شهودی، تجربه باطنی و مانند آن حاصل شود و واجد شرایط باشد، تنها می‌تواند مطلب را برای خود مشاهده‌گر و تجربه کننده، مبرهن و مستدل کند و بدون تبدیل به علم حصولی، قابل نقل و انتقال نیست؛ یعنی نمی‌توان به دیگری گفت: چون من در مشاهدات عرفانی و تجربیّات باطنی‌ام چنین یافتم، پس تو نیز بدان معتقد باش.
• آری، خودش می‌تواند پس از عرضه مشاهدات و تجربیّات خود بر وحی قرآنی، یا سنّت قطعی معصومان(ع) به محتوای آن، یقین حاصل کند و به مضمون آن معتقد شود.

امامان معصوم(ع)؛ برهان‌های توحید و دین خداوند

• امامان معصوم(ع) برهان خداوند، برهان توحید ذات مقدّس ربوبی و برهان دین او هستند. در کتاب شریف اصول کافی، بابی تحت این عنوان آورده است که:" بَابُ أَنَ‏ الْآيَاتِ‏ الَّتِي‏ ذَكَرَهَا اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ هُمُ الْأَئِمَّةُ (ع)‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏".
• مقصود این است که تأویل برخی از آن آیات، امامان معصوم(ع) هستند.
• داوود رقّی گوید:" از امام صادق(ع) پرسیدم: مراد از این آیه چیست؟ ﴿﴿ وَمَا تُغْنِي الآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ يُؤْمِنُونَ ﴾﴾. امام صادق(ع) فرمود:آیات، امامانند و بیم دهندگان، پیامبران" .
• واضح است که امامان معصوم(ع) آیات الله العظمی می‌باشند، وظیفه پیغمبران بیم دادن مردم است از عواقب سوئی که بر گناهانشان مترتّب می‌شود و وجود امامان معصوم(ع) و بیم دادن پیغمبران برای اهل ایمان و افراد شایسته، سودمند و برای مردم سرسختی که ایمان نیاورند، سودی ندارد.
• در روایتی دیگر ابو حمزه گوید:"به امام باقر(ع) عرض کردم: قربانت گردم! شیعه از شما تفسیر آیه: ﴿﴿ عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾﴾ را می‌پرسند، حضرت فرمود: اختیار این با من است اگر بخواهم تفسیر آن را می‌گویم و اگر نخواهم نه سپس فرمود: ولی من تفسیرش را برای تو می‌گویم پرسیدم: از چه از یکدیگر می‌پرسند؟ این آیه درباره امیرالمؤمنین علی(ع) است، آن حضرت مکرّر می‌فرمود: خدا را آیه‌ای بزرگتر از من نیست و خدا را خبری بزرگتر از من نیست".
• در روایتی آمده است: "روز جنگ صفّین، مردی از لشکر شام در حالی که سلاح بر تن پوشیده و قرآنی حمایل کرده بود و سوره ﴿﴿ عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾﴾ را تلاوت می‌کرد، مولا علی(ع) شخصاً به میدان او رفت و فرمود: آیا می‌دانی نبأ عظیمی که در آن اختلاف دارند چیست؟ امام فرمود: و الله! آن نبأ عظیم منم که درباره آن اختلاف دارید و در ولایت من به نزاع برخاسته‌اید، شما از ولایت من بازگشتید بعد از آنکه پذیرفتید ... و در قیامت خواهید دانست که چه عملی انجام داده‌اید".
• آری، به حق، امیرمؤمنان علی(ع) آیتی بزرگ از آیات الهی است، امامان معصوم(ع) هم تجلّی آن حضرت هستند که ولایت در وجودشان جلوه‌گر شده است.
• نقش آیه این است که انسان را به "ذوالآیه" می‌رساند و "ذوالآیه" ذات مقدّس ربوبی است. انسان وقتی در دریای فضایل و کمالات مولا علی(ع) سیر می‌کند، از این مخلوق وارسته، می‌تواند خالق را بشناسد و درک کند که خداوند، جامع جمیع صفات کمال و جلال است یعنی چه؟ وقتی مخلوق این است، پس خالق برتر از اندیشه و وَهم و خیال است.
• آری، بزرگمردی که در عرصه تمامی فضایل در قلّه بوده؛ چنان‌که خود فرمود:"سیل علوم از دامن کوهسار وجود من جاری است و مرغان دور پروازِ اندیشه‌ها به بلندای ارزش من نتوانند پرواز کرد".
• بزرگمردی که در عرصه زهد و ساده‌زیستی، عدالت و امانتداری، شجاعت، سخاوت، گذشت، عبادت و بندگی خداوند، علم و قضاوت و ... در قلّه بود و فرزندان معصومش نیز در همان قلّه بودند. در این‌جا دریغم می‌آید که برخی از کتاب‌های جامع پیرامون امیرمؤمنان علی(ع) نگاشته شده، یاد نکنم:
• الف) موسوعة الامام علی ابن ابی‌طالب(ع)، تألیف آقای محمد محمدی ری‌شهری در یازده جلد که به فارسی به نام دانشنامهٔ امیرالمؤمنین‌ بر پایهٔ قرآن، حدیث و تاریخ ترجمه شده است.
• ب) الفصول المهمّه، تألیف آقای ناظم‌زاده قمی، در پنج جلد.
• ج) دانشنامه امام علی که به همّت آقای علی اکبر رشاد در دوازده جلد سامان یافته است.
• د) امام علی از نگاه دانشوران که به همّت آقای مهدی مهریزی و هادی ربانی در سه جلد سامان یافته است.
• هـ) حکومت‌نامه امام علی(ع) که به همّت آقای کاظم قاضی‌زاده در چهار جلد سامان یافته است.

اعتراف بزرگان اهل سنت به فضیلت علی(ع)

• در این‌جا مناسب می‌دانم فضیلت این "قلّه فضیلت" را از زبان بزرگان اهل سنت نقل کنم:
• ١. احمد حنبل؛ پیشوای مذهب حنبلی می‌گوید: "آن همه فضیلت‌ها که برای علی ابن ابی‌ طالب بوده و نقل شده برای هیچ یک از اصحاب رسول‌ الله نبوده است".
• ۲. زمخشری، مؤلّف تفسیر کشّاف گوید:"من چه بگویم درباره مردی که فضایل او را دشمنانش از راه کینه‌جویی و حسد انکار کردند و دوستانش از ترس و بیم پنهان داشتند، باز از این میان آن قدر فضیلت‌های وی انتشار یافت که خاور و باختر را فرا گرفت...".
• ٣. عبدالفتاح عبدالمقصود؛ استاد دانشگاه اسکندریّه گوید:"... امام، برترین مردی است که مادر روزگار تا پایان عمر خود چون او نزاید و اوست که هرگاه هدایت‌طلبان به جستجوی اخبار و گفتارش برآیند، از هر چیزی برای آنان شعاعی می‌درخشد. آری، او مجسّمه‌ای از کمال است که در قالب بشریّت ریخته شده است...".
• این اعترافات تنها قطره‌ای از دریای اعترافات است.... آری، امام علی(ع) و فرزندان معصومش(ع) برهان ذات مقدّس ربوبی هستند.

منابع

• در آستان امامان معصوم؛ ج۲، ص:۱۲۴ - ۱۳۲.