اطعام در معارف و سیره رضوی
مقدمه
اطعام در سیره رضوی. مصدر باب افعال و از ریشه «ط(ع) م» به معنای غذا دادن[۱]. اطعام در لغت به معنای هر چیز خوردنی است[۲]. برخی خرما[۳] و برخی گندم معنا کرده‌اند[۴]، این موارد از باب مصداق طعام است و نه معنای لغوی آن؛ لذا اطعام به معنای خوراندن و طعام دادن از هر چیز خوردنی است.
واژه اطعام و مشتقات آن ۴۸ بار در قرآن کریم آمده که شانزده بار آن از باب افعال است. در برخی آیات اطعام‌کنندگان ستایش[۵] و در مقابل، کسانی که اطعام نمی‌کنند یا دیگران را به اطعام تشویق نمی‌کنند نکوهش شده‌اند[۶]. در بعضی از آیات، اطعام از کارهای خداوند شمرده شده است[۷]. در روایت‌ها هم بر فضیلت و پاداش اطعام کردن[۸]، همچون روزه‌دار[۹]، و اطعام به مناسبت‌های خاصی چون عروسی و هنگام خرید منزل و غیره تأکید شده است[۱۰]. در کتب فقهی هم در باب‌های طهارت، صوم، حج، جهاد، تجارت، نکاح، کفارات، اطعمه و اشربه، غصب و ارث، از اطعام سخن رفته است.
اسلام برای ایجاد تعادل اقتصادی و کرامت انسان‌ها، صاحبان ثروت را ملزم کرده که بخشی از اموال خود را به تأمین هزینه زندگی نیازمندان اختصاص دهند[۱۱]. در آیات: ﴿وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ * فَكُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ * يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ﴾[۱۲]، اطعام به مسکین و یتیم در کنار آزاد کردن برده آمده که نشان از اهتمام قرآن به این مطلب است. اهل بیت(ع) هم به این موضوع اهتمام ورزیده و در اطعام به دیگران الگو بوده‌اند. آیات ۸-۲۲ از سوره انسان، به نقل شیعه و سنی، درباره حضرت علی(ع) و فاطمه(س) و حسنین(ع) نازل گردیده[۱۳] و بیان‌کننده اطعام خالصانه و خداپسندانه ایشان است. البته در منطق قرآن، اطعام در صورتی ارزشمند است که تنها برای رضای خدا باشد: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾[۱۴]. در سیره امام رضا(ع) اطعام جایگاه ویژه‌ای داشته است. هنگامی که آن حضرت می‌خواست غذا بخورد، دستور می‌داد سینی بزرگی کنار سفره بگذارند و بهترین بخش هر غذایی را که در سفره بود، بر می‌داشت و در آن ظرف می‌گذاشت و امر می‌کرد که آن را برای نیازمندان ببرند. سپس این آیه را تلاوت می‌کرد: ﴿فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ﴾[۱۵]. سپس می‌فرمود: خداوند می‌داند که هر کس قادر به آزاد کردن برده نیست. پس اطعام را راهی برای رسیدن به بهشت قرار داده است[۱۶].
اطعام از جهت حکم، به واجب و مستحب[۱۷] تقسیم می‌شود. فقیهان به اطعام واجب در باب کفارات[۱۸] و غیر کفارات پرداخته‌اند[۱۹]. قرآن کریم به برخی موارد اطعام به عنوان کفاره اشاره کرده، مانند کفاره ظِهار[۲۰]، کفاره شکستن سوگند[۲۱] و کفاره صید در حرم[۲۲]. در غیر کفارات هم به برخی موارد اشاره کرده، از جمله اطعام گوشت قربانی حج به نیازمندان[۲۳]. روایت‌ها نیز به برخی مصادیق اطعام مستحبی پرداخته‌اند از جمله اطعام روزه‌دار[۲۴]، اطعام در عروسی، اطعام هنگام بازگشت از حج، هنگام خرید منزل، ختنه و عقیقه فرزند[۲۵]. در حدیثی از حضرت رضا(ع) نقل شده که اطعام هنگام ازدواج سنت پیامبر(ص) است[۲۶]. در روایت‌ها به سیره عملی امام رضا(ع) اشاره شده که وی هنگام نشستن در کنار سفره، از طعام خود به مساکین می‌داد[۲۷].
اطعام دارای آثار دنیوی و اخری است که در قرآن و احادیث آمده است. ابرار در آیه ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا﴾[۲۸]، بر اساس روایت‌های فریقین، حضرت علی(ع) فاطمه(س) و حسنین(ع) هستند[۲۹]، که به سبب اطعام خالصانه ستوده شده‌اند و از شر قیامت محافظت و از انواع نعمت‌های بهشتی بهره‌مند گردیده‌اند[۳۰]. در روایت‌ها هم پاداش دنیوی اطعام، زیاد شدن روزی[۳۱]، رفع بلا و بیماری‌ها[۳۲] و ایجاد محبت[۳۳] دانسته شده است. در آموزه‌های امام رضا(ع) هم به آثار دنیوی و اخروی اطعام اشاره شده است. در روایتی از آن حضرت آمده که اطعام مساکین موجب ورود به بهشت می‌شود[۳۴]. در روایت دیگر فرموده است: صدقه به نیازمندان باعث دفع بلا و مصیبت می‌شود[۳۵].[۳۶]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ لسان العرب، ج۱۲، ص۳۶۶، ۳۶۷.
- ↑ المفردات، ص۵۱۹؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۳۶۳؛ المصباح المنیر، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ لسان العرب، ج۱۲، ص۳۶۳.
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۴۱۱؛ المصباح المنیر، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا * إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا * فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا * وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا * مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الأَرَائِكِ لا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِيرًا﴾ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند * (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی * بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم * پس خدا آنان را از شرّ آن روز نگاه می‌دارد و به آنان شادابی و شادمانی می‌نمایاند * و به آنان برای شکیبی که ورزیده‌اند بهشت و (پوشاک) پرنیان پاداش می‌دهد * در آن، بر تخت‌ها پشت می‌دهند، در آن نه (گرمای) خورشیدی می‌بینند و نه سرمایی» سوره انسان، آیه ۸-۱۳.
- ↑ ﴿وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ﴾ «و کسی را بر خوراک دادن به یتیمان برنمی‌انگیخت» سوره حاقه، آیه ۳۴.
- ↑ ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ «بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم و اوست که (روزی) می‌خوراند و به او نمی‌خورانند؟ بگو فرمان یافته‌ام که نخستین کس باشم که تسلیم (خداوند) می‌شود و (به من گفته‌اند) هرگز از مشرکان مباش!» سوره انعام، آیه ۱۴؛ ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ﴾ «پس باید پروردگار این خانه را بپرستند * همان که آنان را در گرسنگی خوراک داد و از بیم امان بخشید» سوره قریش، آیه ۳-۴؛ ﴿وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ﴾ «و همان که به من می‌خوراند و می‌نوشاند» سوره شعراء، آیه ۷۹.
- ↑ المحاسن، ص۳۸۷، ۳۹۶؛ الکافی، ج۴، ص۲۸۴.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۳۴، ۱۳۵.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۰۲.
- ↑ ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾ «و در دارایی‌هایشان بخشی برای (مستمند) خواهنده و بی‌بهره بود» سوره ذاریات، آیه ۱۹.
- ↑ «و تو چه دانی که گذرگاه سخت چیست؟ * آزاد کردن برده‌ای است * یا خوراک دادن در روز گرسنگی * به یتیمی خویشاوند * یا به بینوایی زمینگیر» سوره بلد، آیه ۱۲-۱۶.
- ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۵۴۶، ۵۴۷؛ روح المعانی، ج۱۵، ص۱۷۴.
- ↑ «(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.
- ↑ «اما او از گذرگاه سخت نگذشت» سوره بلد، آیه ۱۱.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۵۲.
- ↑ جواهر الکلام، ج۳۹، ص۱۴۲.
- ↑ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۱۶۹- ۱۷۸.
- ↑ جواهر الکلام، ج۳۱، ص۳۳۱؛ ج۲۱، ص۱۳۰، ۱۳۱؛ ج۳۶، ص۴۳۲، ۴۳۳.
- ↑ ﴿وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ * فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ «و آنان که زنان خود را ظهار می‌کنند سپس به آنچه گفته‌اند باز می‌گردند (تا آن را بشکنند) باید پیش از آنکه با یکدیگر تماسی داشته باشند بنده‌ای آزاد کنند؛ این (کاری) است که بدان اندرز داده می‌شوید و خداوند به آنچه می‌کنید آگاه است * و هر کس نیافت، روزه دو ماه پیاپی پیش از آنکه با همدیگر تماسی بگیرند (بر عهده اوست) و آنکه یارایی ندارد، خوراک دادن به شصت مستمند (بر عهده اوست)، این بدان روست که به خداوند و پیامبرش ایمان آورید و اینها احکام خداوند است و کافران عذابی دردناک خواهند داشت» سوره مجادله، آیه ۳-۴.
- ↑ ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند اما از سوگندهایی که آگاهانه خورده‌اید باز می‌پرسد بنابراین کفّاره (شکستن) آن، خوراک دادن به ده مستمند است از میانگین آنچه به خانواده خود می‌دهید یا (تهیّه) لباس آنان و یا آزاد کردن یک بنده؛ پس هر که (هیچ‌یک را) نیابد (کفاره آن) سه روز روزه است؛ این کفّاره سوگندهای شماست هرگاه سوگند خورید (و بشکنید)؛ حرمت سوگندهای خود را بدارید؛ خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌گرداند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۸۹.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ «ای مؤمنان! شکار را در حالی که در احرام هستید نکشید و هر کسی به عمد آن را بکشد، کیفرش چهارپایی است همگون آنچه کشته است، چنانکه دو (گواه) دادگر از خودتان بر (همگونی) آن (با شکار) حکم کنند، قربانی‌یی که به (قربانگاه) کعبه برسد؛ یا کفّاره‌ای است برابر با اطعام مستمندان یا همچند آن (شصت روز) روزه تا کیفر کار خود را بچشد؛ خداوند از گذشته در گذشت ولی هر که (به شکار کردن) برگردد خداوند از وی انتقام خواهد گرفت و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره مائده، آیه ۹۵.
- ↑ ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «و (قربانی) شتران تنومند را برای شما از نشانه‌های (بندگی) خداوند قرار داده‌ایم، شما را در آنها خیری است پس نام خداوند را بر آنها در حالی که بر پا ایستاده‌اند ببرید (و آنها را نحر کنید) و چون پهلوهاشان به خاک رسید (و جان دادند) از (گوشت) آنها بخورید و به مستمند خواهنده و خویشتندار بخورانید؛ بدین‌گونه آنها را برای شما رام کرده‌ایم باشد که سپاس گزارید» سوره حج، آیه ۳۶.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۳۴، ۱۳۵.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۰۲.
- ↑ تحف العقول، ص۴۴۵؛ التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۳۷۱.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۵۲.
- ↑ «نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است» سوره انسان، آیه ۵.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۹۷-۳۹۸؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۱۶.
- ↑ ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا * وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا * إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا * فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا * وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا﴾ «به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است * و خوراک را با دوست داشتنش «۱» به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند * (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی * بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم * پس خدا آنان را از شرّ آن روز نگاه می‌دارد و به آنان شادابی و شادمانی می‌نمایاند * و به آنان برای شکیبی که ورزیده‌اند بهشت و (پوشاک) پرنیان پاداش می‌دهد» سوره انسان، آیه ۷-۱۲.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۳۹۰.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۴۰۲؛ ثواب الأعمال، ص۱۳۶.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۵۲.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۴.
- ↑ میرمحمدی، سید کمال‌الدین، مقاله «آبرو»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۲۷۴.