احمد بن عبدالله جویباری
احمد بن عبدالله جویباری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن عبدالله جویباری در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
برخی احمد بن عبدالله بن خالد بن موسی بن فارس بن مرداس جویباری (یا: «جوباری»[۱]، «هروی»، «شیبانی» و «نهروانی»[۲]) را از راویان حدیث امام رضا (ع) دانسته‌اند[۳]. بدان اعتبار که وی در زمان آن حضرت زیسته و روایاتی را از او نقل کرده است. اما به درستی روشن نیست که آیا آنچه به آن حضرت نسبت داده به راستی از ایشان است یا نه، چون شخصیت احمد بر اساس اطلاعاتی که درباره‌اش وجود دارد، به شدت مشکوک است، چنان‌که امینی، البته به نقل دیگران، وی را کذابی می‌داند که به جعل حدیث پرداخته و دجالی در این عرصه است که هزاران حدیث به بزرگان نسبت داده، بی‌آنکه از آنان صدور یافته باشد[۴].
حدیث‌شناسان نیز چنین داوری‌ای درباره وی کرده و او را از مشاهیر واضعین و جعل‌کنندگان حدیث در عصر خود دانسته‌اند. وی مکنی به ابوعلی هروی است[۵]. خاستگاهش را جوبار یا جویبار، یکی از روستاهای شهر هرات، دانسته‌اند[۶]، هر چند سمعانی این احتمال را ذکر می‌کند که وی از جویبار جرجان باشد که طلحة بن ابی‌طلحة جرجانی جویباری از آنجاست[۷]. اما به نظر می‌رسد این گمانی بیش نیست، چون کس دیگری به آن روی نکرده و سهمی نیز در کتاب تاریخ جرجان خود که همه عالمان و مشاهیر آن دیار را در آن آورده، از او یادی نمی‌کند. نخستین‌بار نسایی از جایگاه حدیثی وی سخن رانده و او را کذاب خوانده است[۸]. سپس دیگران با همین بیان یا با تفصیل بیشتری از وی سخن گفته‌اند. سمعانی در الانساب با ذکر اینکه جوباری، دجّال، کذّاب افّاک است، از قول ابن‌حبان نقل می‌کند که او دروغگویی حیله‌گر و از کاذبانی است که احادیث ساختگی خود را به روایت از افرادی مانند ابن‌عیینه و وکیع و ابوحمزه و دیگرانی که ثقه‌اند، نقل می‌کرد[۹]. گفته‌اند به همین اعتبار احادیث وی جز برای جرح و رد در متون حدیثی ذکر نمی‌شود[۱۰].
ابن جوزی در ذیل نام محمد بن کرام، امام فرقه کرامیه، بیان می‌دارد که اکثر روایات او به نقل از احمد بن عبدالله جویباری و محمد بن تمیم فاریابی است و تصریح می‌کند که این دو از کذّابین و دروغگویانی هستند که برای پیامبر (ص)، صحابه و تابعین بیش از صد هزار حدیث جعل کرده‌اند[۱۱] و شدت دروغگویی وی به اندازه‌ای است که بدو مثل می‌زدند[۱۲]. به نظر می‌رسد جویباری، طبق خواسته ابن‌کرام، ابوعبدالله سجزی یا سجستانی که به گفته ذهبی گمراه‌مردی بود[۱۳]، در موضوعات مختلف احادیثی را وضع می‌نمود و او نیز در کتابش آنها را نقل می‌کرد[۱۴]. اما سمعانی پس از نقل اینکه اکثر روایات کرامی از آن دو نفر است، ادعا می‌کند که اگر وی آن دو را می‌شناخت از نقل حدیث از آنان خودداری می‌کرد[۱۵]. و بدین‌گونه سمعانی او را از نقش‌آفرینی در جعل روایات جوباری مبرّا می‌کند.
گفته‌اند او و پسران عکاشه و تمیم، بیش از ده هزار حدیث به پیامبر (ص) نسبت داده‌اند[۱۶]. شاید به گمان ناقص‌بودن اخبار و روایات رسیده، احادیث ساختگی خود را وارد دین می‌نمودند[۱۷] و به اذعان خویش، خود را در نزد خدا مأجور می‌دانستند. اما ابن‌جوزی در این‌باره می‌گوید که آنان برای گمراه‌نمودن مردم از راه حق به وضع احکام دست می‌زدند[۱۸]. جویباری در موضوعات مختلف و بیشتر در فضیلت اعمال، حدیث وضع می‌کرد[۱۹]. از مجعولات اوست که همنشینی با عالم ارزشی بیش از هزار تشییع جنازه، هزار حج، هزار رکعت نماز، هزار حج و هزار جنگ دارد[۲۰]. نیز حدیثی از پیامبر (ص) در انکار محمد بن ادریس و تأیید ابوحنیفه ساخته که آن حضرت فرمود: در میان امّت من مردی خواهد بود به نام محمد بن ادریس که زیان‌بارتر از ابلیس است و مردی خواهد بود به نام ابوحنیفه که چراغ امّت من است[۲۱] یا سنت من به دستش تجدید می‌شود[۲۲]. ابن‌جوزی در کتاب الموضوعات خود و دیگران، احادیث زیادی از او را برای نقد و رد در نوشته‌های خود آورده‌اند. در کتب شیعی روایاتی به نقل او راه‌یافته[۲۳] که دسته‌ای از آنها از امام رضا (ع) است. صدوق در کتاب التوحید[۲۴] و عیون اخبار الرضا (ع)[۲۵] احادیث زیادی از او دارد. نمازی شمار آنها را تنها در عیون اخبار الرضا (ع) به سه سند، بیش از ۱۸۰ مورد می‌داند[۲۶]. به همین دلیل نام او در برخی از کتب متأخران به مثابه راوی امام رضا (ع) عمل آمده و روایاتش نیز ذکر شده است[۲۷]، بی‌آنکه جرح و تعدیلی درباره وی صورت گیرد، جز آنچه امینی آورده که وی از پیشوایان، هزاران حدیث نقل کرده که هیچ یک را آنان حدیث نکرده بودند[۲۸]. در کتب رجالی شیعه، نامی از وی به میان نیامده، شاید بدان سبب که او از رجال عامه دانسته شده است[۲۹]، ولی قطعاً این عذری مقبول به نظر نمی‌رسد، چون روایات زیاد ذکر شده از طریق وی، مقتضی ارزیابی دقیق رجالی او بوده است.
او از افرادی چون جریر بن عبدالحمید و فضل بن موسی سینانی[۳۰]، سفیان بن عیینه بن ابی‌عمران هلالی، وکیع بن جراح و انس بن عیاض لیثی معروف به ابوضمره و دیگران، به دروغ روایاتی دارد[۳۱] و کسانی مثل ابواحمد محمد بن حماد بن ابراهیم نیشابوری[۳۲]، محمد بن کرام[۳۳] و جعفر بن محمد بن زیاد فقیه خوزی[۳۴] از او نقل روایت کرده‌اند.[۳۵][۳۶]
منابع
پانویس
- ↑ الأنساب، سمعانی، ج۳، ص۴۲۴؛ معجم البلدان، ج۲، ص۱۹۱.
- ↑ التوحید، ص۲۲- ۲۳؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ صحیفة الإمام الرضا (ع)، ص۱۳.
- ↑ الغدیر، ج۵، ص۲۱۴.
- ↑ الغدیر، ج۱۰، ص۹۷- ۹۸.
- ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ الأنساب، سمعانی، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ کتاب الضعفاء والمتروکین، نسائی، ص۱۵۷.
- ↑ الأنساب، سمعانی، ج۳، ص۴۲۳.
- ↑ تاریخ مدینة دمشق، ج۵۴، ص۲۳۴؛ معجم البلدان، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ المنتظم، ج۱۲، ص۹۷.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۱۹، ص۳۱۰.
- ↑ الکامل فی الضعفاء، ج۱، ص۱۷۷؛ الموضوعات، ج۱، ص۱۳۱؛ الکشف الحثیث، ص۴۶؛ الإمام الصادق (ع) و المذاهب الأربعة، ج۲، ص۵۰۹.
- ↑ الأنساب، سمعانی، ج۵، ص۴۴.
- ↑ تاریخ مدینة دمشق، ج۵۴، ص۲۳۴؛ الموضوعات، ج۱، ص۹، ۴۸؛ الغدیر، ج۹، ص۵۲۳؛ الوضاعون و أحادیثهم، ص۳۱۱- ۳۱۲.
- ↑ البیان فی تفسیر القرآن، ص۲۸.
- ↑ الموضوعات، ج۱، ص۹.
- ↑ الغدیر، ج۵، ص۲۷۵.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ الموضوعات، ج۲، ص۴۸.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۰۶؛ لسان المیزان، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ مسند الإمام علی (ع)، ج۱، ص۱۶۹- ۱۷۰.
- ↑ التوحید، ص۲۲- ۲۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۲۸.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۴۸؛ ج۲، ص۲۰۰.
- ↑ بحار الأنوار، ج۳، ص۵؛ ج۵، ص۹۳؛ نور البراهین، ج۱، ص۷۲،۷۳؛ ج۲، ص۳۳۳؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۳۳؛ ج۲، ص۶.
- ↑ الغدیر، ج۵، ص۲۱۴.
- ↑ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۵۱۷.
- ↑ الأنساب، سمعانی، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۱۹، ص۳۱۰.
- ↑ التوحید، ص۲۳.
- ↑ منابع: الإمام الصادق (ع) و المذاهب الأربعة، اسد بن محمد عیسی آل حیدر (۱۴۰۵ق)، بیروت، دار التعارف، ۱۴۲۲ق، الأنساب، عبدالکریم بن محمد معروف به سمعانی (۵۶۲ق)، تحقیق: عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، اول، ۱۳۸۲ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عال، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، بیروت، دار الزهراء، چهارم، ۱۳۹۵ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، اول، ۱۴۰۷ق؛ تاریخ بغداد أو مدینة السلام، احمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن معروف به این عساکر (۵۷۱ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۵ق، التوحید، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۳۹۸ق، صحیفة الإمام الرضا (ع) زیر نظر: سید محمد باقر بن مرتضی موحد ابطحی اصفهانی (۱۴۳۵ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی که، قم، ۱۴۰۸ق، عیون أخبار الرضا (ع)، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین بن احمد معروف به علامه امینی (۱۳۹۲ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، سوم، ۱۳۸۷ق؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن عدی جرجانی (۳۶۵ق)، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دار الفکر، سوم، ۱۴۰۹ق؛ کتاب الضعفاء و المتروکین، احمد بن شعیب معروف به نسایی (۳۰۳ق)، تحقیق: محمود ابراهیم زاید، بیروت، دار المعرفة، اول، ۱۴۰۶ق، الکشف الحثیث عمن رمی بوضع الحدیث، ابراهیم بن محمد حلبی (۸۴۱ق)، تحقیق: صبحی سامرانی، بیروت، عالم الکتب - مکتبة النهضة العربیة، اول، ۱۴۰۷ق؛ لسان المیزان، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (۸۵۲ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، دوم، ۱۳۹۰ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا (ع)، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا (ع)، اول، ۱۴۰۶ق؛ مسند الإمام علی علی، سید حسن قبانچی (۱۹۹۰م)، تحقیق: طاهر اسلامی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۲۱ق؛ معجم البلدان، یاقوت بن عباد الله رومی حموی (۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، عبد الرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (۵۹۷ق)، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا - مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۲ق؛ الموضوعات من الأحادیث المرفوعات، عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (۵۹۷ق)، تحقیق: عباد الرحمن محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیة، اول، ۱۳۸۶ق؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار المعرفة، اول، ۱۳۸۲ق؛ نور البراهین، سید نعمة الله بن عبدالله جزائری (۱۱۱۲ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۱۷ق، الوضاعون و أحادیثهم الموضوعة، سیدرامی یوزیکی (معاصر)، قم، مرکز مطالعات اسلامی غدیر، اول، ۱۴۲۰ق.
- ↑ واسعی، سید علی رضا و امیری، زینب سادات، مقاله «احمد بن عبدالله جویباری»، دانشنامه امام رضا ص ۷۰۰.