مادر امام سجاد
مقدمه
مرحوم کلینی در معرفی مادر امام سجاد(ع) می‌نویسد: مادرش سلامه دختر یزدگرد فرزند شهریار فرزند شیرویه خسروپرویز بود و یزدگرد آخرین پادشاه ایرانیان (ساسانیان) بود[۱] و از امام باقر(ع) نقل کرده فرمود: وقتی دختر یزدگرد را به مسجد مدینه آوردند، سخنی گفت که عمر تصور کرد به او فحش می‌دهد و تصمیم مجازات او را داشت. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: تو چنین حقی نداری؛ او را در انتخاب یکی از مسلمانان آزاد بگذار. عمر پذیرفت و او امام حسین(ع) را انتخاب کرد. امیرالمؤمنین پرسید: نامت چیست؟ گفت: جهان شاه. فرمود: شهربانو هستی. آن‌گاه به حسین فرمود: ای اباعبدالله، از این، بهترین شخص روی زمین برای تو متولد می‌شود. از او علی بن الحسین(ع) متولد شد. کلینی (م۳۲۹) پس از نقل روایت می‌افزاید: به امام سجاد(ع) «ابْنُ الْخِيَرَتَيْنِ»: “پسر دو برگزیده” می‌گفتند؛ برگزیده خدا از عرب، هاشم و از عجم، فارس. روایت است که ابو اسود دؤلی دراین باره شعری دارد[۲] که می‌گوید “پسری که از یک سو به هاشم و از سوی دیگر به کسری می‌رسد، گرامی‌ترین فرزندی است که به او بازوبند بسته‌اند”[۳].
اثبات الوصیه هم مادرش را فرزند یزدگرد بن شهریار معرفی کرده است[۴]. با اینکه آنچه شیخ طوسی نقل کرده، از مقنعه شیخ مفید است، مفید در ارشاد ابوالحسن را نیز به عنوان کنیه حضرت آورده است. او مادرش را شاه زنان، دختر یزدگرد بن شهریار دانسته است[۵].
اختلاف درباره نام و نسب مادر امام سجاد(ع) بسیار است مانند: شاه زنان، شهربانو، شهربانویه، جهان‌شاه[۶]، جهان‌بانو، خوله، بره، سلافه[۷]، غزاله، جیداء، شهبانو[۸]، سلامه، حلوه، جدا، کیهان شاه[۹]، حرار[۱۰] و شهرناز[۱۱] ذکر کرده‌اند[۱۲].
زمان اسارت
درباره زمان اسارت مادر علی بن الحسین(ع) سه قول است:
- زمان عمر که در کافی و دیگر منابع نقل شده است. این قول و روایتی که از کافی نقل شد، چند اشکال دارد:
- سند روایت کافی ضعیف است و عمرو بن شمر قابل اعتماد نیست[۱۳] و به نقل مجلسی، آخر آن خبر مرسل است[۱۴].
- با توجه به تولد امام حسین(ع) در سال چهارم هجری، آن حضرت در فتح قادسیه در سال چهارده هجری ده سال بیشتر نداشته است و اگر این واقعه را به فرض مربوط به آخرین سال حکومت عمر (م ۲۴ذیحجه[۱۵] ۲۳ه.ق) یعنی سال ۲۲ بدانیم، امام حسین(ع) هجده سال بیشتر نداشته و این ازدواج جزء اولین ازدواج‌های حضرت محسوب خواهد شد. ازدواج با اسیر در این مرحلۀ سِنی بسیار بعید است.
- با توجه به تولد امام سجاد(ع) در سال ۳۶ یا ۳۸ فاصله ازدواج حضرت با شهربانو در زمان عمر و تولد فرزندش امام سجاد(ع)، در حدود ۱۴ یا ۱۶ سال می‌شود که این نیز بسیار بعید است، گرچه اشکال اساسی بر آن وارد نیست.
- اگر ازدواج دختر دوم کسری را با محمد بن ابی بکر درست بدانیم که برخی گفته بودند[۱۶]، باید توجه داشت محمد بن ابی بکر که مادرش اسماء دختر عمیس بوده، در سال‌های پایانی خلافت عمر بالغ نبوده؛ بلکه دوازده یا سیزده سال داشته است؛ زیرا محمد در سال حجةالوداع در بیستم ذی قعده سال دهم در جُحفه متولد شده است[۱۷].
- مادر حضرت به نقل عیون أخبار الرضا، در زمان عثمان به مدینه آورده شده، وقتی که عبدالله بن عامر بن کریز خراسان را فتح کرد[۱۸]. به نقل ابن فندق، او توسط سعید بن عاص در فتح گرگان اسیر شده است[۱۹]. این نظر گرچه با تولد حضرت سجاد(ع) در سال ۳۶ مخالف نیست، از نظر سیاسی و اجتماعی بسیار بعید و نادرست به نظر می‌رسد؛ زیرا بنی امیه که در زمان عثمان حاکم بودند، غنایم را خود برمی‌داشتند و عثمان به آنها می‌بخشید. حالا چگونه حاضر می‌شدند دختران زیباروی ایرانی را که برگزیدۀ اموال محسوب می‌شدند و حق خلیفه بود، به علی(ع) یا فرزندانش بدهند. در شرح نهج البلاغه راجع به سعید بن عاص[۲۰] آمده که وی وقتی حاکم کوفه بود، هدیه‌ای برای امیر مؤمنان(ع) فرستاد. حضرت فرمود: اینان ارث پیامبر(ص) را می‌خورند و اندکی به ما می‌دهند. در نقلی فرمود: به اندازه نیاز زنان بیوه به ما می‌دهند[۲۱]. چگونه می‌توان گفت اینان بهترین کنیزکان را به فرزند علی(ع) داده‌اند؛ درحالی که صحابه و علی(ع) از بخشش صدهزار درهم عثمان به سعید بن عاص انتقاد می‌کردند[۲۲].
- شیخ مفید در ارشاد آورده، امیر مؤمنان(ع) جابر بن حریث جعفی را به یکی از بلاد شرق فرستاد. او دو دختر کسری را که اسیر کرده بود، نزد ایشان فرستاد. یکی را به امام حسین(ع) داد که امام سجاد(ع) از او متولد شد و دیگری را به محمد بن ابی بکر که قاسم بن محمد را به دنیا آورد که پدر ام فروه مادر امام صادق(ع) است[۲۳]. این خبر را ابونصر بخاری از ابو الحسین نسابه نقل کرده[۲۴] و خلاصه آن را ابن فندق از هشام بن محمد کلبی (م۲۰۴ق) و محمد بن قاسم تمیمی آورده است[۲۵]. در کتاب مناقب این موضوع از ابن کلبی نقل شده است[۲۶]. این نظر مشکلات دو قول قبلی را ندارد و با حقایق تاریخی سازگار است.
نتیجه گیری
از آنچه ذکر شد، روشن گردید قول سوم به واقع نزدیک‌تر است. با توجه به موارد نقل شده می‌توان گفت، مادر علی بن الحسین(ع) کنیزی از تبار ایرانیان بوده است؛ چه دختر کسری باشد و چه از دیگر مردمان و او را می‌توان فرزند دو برگزیده ـ به تفسیر کلینی ـ دانست که مردم فارس برگزیده عجم هستند و هاشم برگزیده از قبایل عرب[۲۷]. چنین به نظر می‌رسد که بخشی از نام‌ها و حکایت‌ها ساخته و پرداخته قصه سرایان باشد که با توجه به اشکالات برخی نقل‌ها، در گزارش‌های بعدی تکمیل شده است؛ مثلاً در نقل کافی ذکر شده شهربانو دست بر سر حسین(ع) نهاد و او را انتخاب کرد[۲۸]؛ در گزارشی دیگر گفتگو از پشت پرده مطرح است و طبق آن، شهربانو با اشاره، امام حسین(ع) را انتخاب می‌کند[۲۹]؛ به همین جهت برخی این اخبار را به شعوبیه نسبت داده‌اند که مخالف عرب‌ها بودند و بر نژاد فارس تکیه داشتند[۳۰].
در برخی منابع عامه ذکر شده امام سجاد(ع) مادرش را به ازدواج غلام امام حسین(ع) به نام زبید در آورد[۳۱]؛ اما در منابع شیعه ذکر شده مادر حضرت در هنگام تولد امام سجاد(ع) درگذشته و آن ازدواج مربوط به کنیزی بوده که او را بزرگ کرده است که به منزله مادر حضرت بوده است[۳۲] نه مادر واقعی ایشان. ابن فندق از زینب و ام کلثوم دختران امام حسین(ع) یاد می‌کند که مادرشان شهربانو بود و در کوچکی درگذشتند[۳۳]. ادعای حضور شهربانو در کربلا نیاز به مدرک معتبر دارد که وجود ندارد و نامیده شدن کوهی به نام بی بی شهربانو در شهرری هم نادرست است[۳۴].[۳۵]
منابع
اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
خالقیان، فضل‌الله، مقاله «امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه
پانویس
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۶.
- ↑ «وَ إِنَّ غُلَاماً بَيْنَ كِسْرى و هَاشِمٍ *** لَأَكْرَمُ مَنْ نِيطَتْ عَلَيْهِ التَّمَائِم».
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۶؛ سیدجواد مصطفوی، ترجمه اصول کافی، ج۲، ص۳۶۹ (با اندکی تلخیص).
- ↑ علی بن حسین مسعودی، إثبات الوصیه، ص۱۷۰.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ص۵۳.
- ↑ محمد بن محمد شعیری، جامع الاخبار، ص۸۲.
- ↑ ناصر بن عبدالسید مطرزی، المغرب، ص۲۵۹.
- ↑ ابن فندق، لباب الأنساب، ج۱، ص۳۴۷-۳۴۹.
- ↑ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۴۲، وی دختر یزدگرد بود و می‌افزاید: حسین به او غزاله می‌گفت.
- ↑ مجمل التواریخ و القصص، ص۴۵۶.
- ↑ اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۲۵۴ ـ 257؛ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۷۸.
- ↑ احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۸۷: ضعيف جداً.
- ↑ محمدباقر مجلسی، مرآة العقول، ج۶، ص۴.
- ↑ ابن عبدالبر، الإستیعاب، ج۳، ص۱۱۵۲.
- ↑ ابن فندق، لباب الأنساب، ج۱، ص۳۴۷. جالب است در این خبر که از ابوحیان توحیدی است، آمده که گفته شد حسن را انتخاب کن، او گفت حسن زیاد زن طلاق می‌دهد و حسین را برگزید و دختر دیگر کسری محمد بن ابی بکر را انتخاب کرد: و اختارت الأخرى محمد بن ابي بكر.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۹۸-۹۹ و ج۴، ص۴۴۴ و ۴۴۹؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۱۰۱ و ج۲، ص۳۸۰؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۷۹ و ج۵، ص۳۹۹؛ علی‌اکبر ذاکری، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین(ع)، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ ابن فندق، لباب الأنساب، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ نهج البلاغه، ص۱۰۴، خ ۷۷.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۱۷۶: «وَ اللَّهِ لَا يَزَالُ غُلَامٌ مِنْ غِلْمَانِ بَنِي أُمَيَّةَ يَبْعَثُ إِلَيْنَا مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ بِمِثْلِ قُوتِ الْأَرْمَلَةِ».
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۳۵.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ ابو نصر بخاری، سر سلسلة العلویه، ص۳۱.
- ↑ ابن فندق، لباب الأنساب، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۴۸.
- ↑ ابوسعد منصور بن حسین آبی، نثر الدر، ج۱، ص۲۳۲؛ ابوالعباس محمد بن زید نحوی مبرد، الفاضل، ص۱۰۶، در این دو اثر چنین آمده است: به علی بن الحسین فرزند دوبرگزیده می‌گویند، چون مادرش دختر یزدگرد بود؛ بدان جهت که پیامبر(ص) فرمود: «إِنَّ لِلَّهِ مِنْ عِبَادِهِ خِيَرَتَيْنِ: فَخِيَرَتُهُ مِنَ الْعَرَبِ قُرَيْشٌ وَ مِنَ الْعَجَمِ فَارِسُ»: “به درستی که برای خدا از خلقش دو برگزیده است: از عرب قریش و از عجم فارس”.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۷: «فَجَاءَتْ حَتَّى وَضَعَتْ يَدَهَا عَلَى رَأْسِ الْحُسَيْنِ(ع)».
- ↑ ابوجعفر محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامه، ص۱۹۵.
- ↑ جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۰-۲۷.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ص۲۱۴.
- ↑ ابن همام اسکافی، منتخب الأنوار، ص۶۷؛ ابن فندق، لباب الأنساب، ج۱، ص۳۵۱.
- ↑ ابن فندق، لباب الأنساب، ج۱، ص۳۵۰؛ البته وی عبدالله را هم فرزند شهربانو دانسته؛ درحالی که مادرش را رباب ذکر کرده‌اند و این دو مورد هم قابل بررسی است و در منابع اولیه نیامده است. اگر تولد و مرگ اینان قبل از امام سجاد(ع) فرض شود، مشکل فاصله ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو و تولد حضرت بعد از چند سال حل می‌شود. وی درگذشت مادر امام سجاد(ع) را هم در حین تولد حضرت ذکر کرده است.
- ↑ درباره مادر امام سجاد(ع) دکتر جعفر شهیدی در کتاب زندگانی علی بن الحسین(ع) (ص۱۰-۲۷) بحث مفصلی دارد که برخی نکات آن قابل تردید است.
- ↑ اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص 258 ـ ۲۶۱.