مراتب هدایت

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

هدایت در قرآن - هدایت در حدیث - هدایت در کلام اسلامی - هدایت در فلسفه اسلامی - هدایت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل هدایت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مراتب هدایت الهی

• هدایت الهی دارای مراتب مختلف است و پروردگار عالم به صورت انواع هدایت "فطری"، "وجدانی"، "عقلی" و "وحیانی" انسان را به رشد و تعالی و حیات طیبه و زندگی سالم و قلب سلیم و جامعه توحیدی مبتنی بر تعاون، شورا و قسط فرا می‌خواند. پروردگار از طریق دو نبی درونی"عقل" و بیرونی"وحی" بشر را به راه راست هدایت می‌کند.
• آیاتی که موضوع «هدایت» در آنها مطرح شده را می‌‏توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. آیاتی که تصریح می‏‌کنند همۀ موجودات از هدایت الهی برخوردارند.
2. آیاتی که همه موجودات مختار و مکلّف را، مانند جنّ و انس، مشمول هدایت الهی می‏‌دانند.
3. آیاتی که تأکید دارند شماری از موجودات مختار، از راهنمایی‏‌های ویژۀ خداوند سبحان برخوردار می‏‌شوند..

هدایت عمومی همه آفریده‌ها

• از نگاه قرآن، انواع پدیده‌‏ها، به تناسب ویژگی‏‌های خاصّ خود، از هدایت الهی بهره‏‌مند می‏‌شوند: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾؛ پروردگار ما کسی است که به هر موجودی آفرینش (خاص) او را داده، سپس هدایت کرده است».. انواع پدیده‌‏ها دارای دو خصوصیت‌اند که نشانه توحید است: اوّل، در نظام آفرینش، هر چیزی خلقت و اندازه خاصّ خود را منطبق با نیازها و متناسب با حکمت آفرینش آن دارد. دوم، انواع موجودات، اعم از جان‏دار و بی ‏جان، برای رسیدن به فلسفه خلقت خود از هدایت الهی برخوردارند..

هدایت همگانی افراد مکلف

• این نوع هدایت در آیات مختلفی مطرح شده است مانند: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.
• هدایت همگانی خود دارای انواع مختلفی است مانند:

هدایت فطری

• این نوع هدایت بر دو گونه است:

1. هدایت فطری مادی: یعنی راهنمایی انسان، جهت تأمین نیازهای مادّی، مانند هدایت نوزاد به پستان مادر. امیرالمؤمنین(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «"أَیُّها المَخلوقُ السَّوِیُّ، وَ المُنشأُ المَرعِیُّ، فی ظُلُماتِ الأَرحامِ... ثُمّ أُخرِجتَ مِن مَقَرِّکَ إِلی دارٍ لَم تَشهَدها، و لَم تَعرِف سُبُلَ مَنافِعِها، فمَن هَداکَ لاِجتِرارِ الغِذاءِ مِن ثَدیِ أُمِّکَ، و عَرَّفَکَ عِندَ الحاجَةِ مَواضِعَ طَلَبِکَ و إِرادَتِکَ ؟"»؛‌ای آفریده هماهنگ، و‌ای نوپدید نگهداری شده در تاریکی رَحِم‏ها... که پس از آن، از قرارگاهت، به سرایی که ندیده بودی و راه‏‌های [رسیدن به] منافعش را نمی‏ دانستی، بیرون آورده شدی! چه کسی تو را به کشیدن خوراک (شیر) از پستان مادرت راهنمایی کرد؟ و به هنگام نیاز، جایگاه‏‌های درخواست و اراده ‏ات را به تو شناساند؟».
2. هدایت فطری معنوی: یعنی راهنمایی انسان جهت تأمین نیازهای معنوی؛ بدین ‏صورت که خداوند سبحان ضروری‏ ترین معارف مورد نیاز انسان را به صورت فطری در نهاد او قرار داده است. هر انسانی با الهام فطری می‏‌تواند خوب و بد، خیر و شرّ و حق و باطل را تشخیص دهد: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾ امام صادق(ع)، در تبیین این آیه، می‌‌‏فرمایند «"أی عَرَّفَها و ألهَمَها، ثُمّ خَیَّرَها فاختارَت»؛ آن گاه نفْس را [میان گزینش هریک از این دو] مخیّر نمود و او صاحب اختیار شد».. و یا در آیه‌ایی دیگر آمده است: ﴿وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ﴾. امام صادق(ع) در پاسخ شخصی به نام حمزة بن محمد _ که مقصود از این آیه را پرسید _ فرمود: «نَجْدُ الخَیرِ وَ نَجْدُ الشَّرِّ؛ راهِ نیکی و راه بدی».. همه آیات و روایاتی که توحید و آیین راستین الهی را فطری می‏‌دانند، در حقیقت، اشاره به این نوع هدایت همگانی دارند..

هدایت عقلی

• آیاتی که برای یافتن راه صحیح زندگی، مردم را به تفکّر و اندیشه دعوت کرده‏‌اند، اشاره به این نوع راهنمایی دارند. هدایت عقلی نیز، بر دو گونه است:

1. هدایتِ عقلی مادّی: یعنی راهنمایی عقل، برای تأمین نیازهای مادّی. یکی از مصادیق این نوع هدایت در قرآن، راه‏یابی انسان در صحرا و دریا به وسیله ستارگان است. در آیات متعددی به این معنا اشاره شده است؛ مانند: ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۗ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ﴾. بهره‏‌گیری از عقل در پیشرفت انواع دانشها در جهت تأمین رفاه مادّی نیز، مصادیق دیگری از این نوع هدایت الهی شمرده می‌‌‏شوند..
2. هدایت عقلی معنوی: یعنی بهره گیری از قدرت اندیشه، برای تأمین نیازهای معنوی و دست‏یابی به قلّه کمالات انسانی. همه آیاتی که انسان را به تفکّر درباره حقایق مرتبط با مبدأ و معاد دعوت کرده‏‌اند، به این نوع هدایت اشاره دارند. در روایتی بسیار زیبا و تأمل بر‏انگیز، امام کاظم(ع) شماری از این دسته آیات را برای یکی از یارانش به نام هشام بن حکم تفسیر کرده و سخن را با این جملات آغاز می‌‌‏فرماید: «"یا هِشامُ! إنَّ اللّه‏َ تَبارَکَ و تَعالی بَشَّرَ أهلَ العَقلِ وَ الفَهمِ فی کِتابِهِ فَقالَ: ﴿فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾. یا هِشامُ! إنَّ اللّه‏َ تَبارَکَ و تَعالی أکمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ، و نَصَرَ النَّبِیّینَ بِالبَیانِ، و دَلَّهُم عَلی رُبوبِیَّتِهِ بِالأَدِلَّةِ"»؛‌ای هشام، خداوند متعال در کتابش صاحبان خرد و فهم را بشارت داده و فرموده است: «پس، به آن بندگان من که به سخن، گوش فرا می‏‌دهند. و‌ای هشام، خداوند متعال دلایلش را با خرد، کامل کرد و پیامبران را با سخنوری، یاری رسانید و آنان را با برهان، به ربوبیّت الهی، راهنمایی ساخت». همچنین، همه روایاتی که عقل را حجت خدا و فرستاده او معرفی کرده‏‌اند، اشاره به این نوع هدایت دارند؛ امام صادق(ع) می‌‌‏فرماید: «"حُجَّةُ اللّه‏ِ عَلَی العِبادِ النَّبِیُّ، وَ الحُجَّةُ فیما بَینَ العِبادِ و بَینَ اللّه‏ِ العَقلُ»؛ حجّت خداوند بر بندگان، پیامبر است و حجّت میان بندگان و خداوند، خرد است».. .

هدایت تشریعی

• این نوع هدایت در واقع، مکمّل هدایت فطری و عقلی است. اگر فطرت و عقل می‌‌‏توانستند راه تکامل انسان را ارائه کنند، نیازی به وحی و هدایت تشریعی از طریق پیامبران وجود نداشت؛ ولی از آنجا که ادراکات فطری و عقلی، اجمالی و کلّی است، انسان برای دست‏یابی به باورهای صحیح اعتقادی دربارۀ مبدأ و معاد، و شناخت درستِ برنامه تکامل، و تشخیص دقیق راه سعادت خویش، نیازمند هدایتِ تشریعی است که خداوند سبحان از طریق پیامبران و کتاب‏‌های آسمانی، این نیاز را تأمین کرده است. قرآن کریم در آیات فراوانی به این معنا اشاره دارد؛ از جمله در توصیف این کتاب آسمانی می‌‌‏فرماید: ﴿يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ در روایتی از امام رضا(ع) نیاز انسان به پیامبران و هدایت تشریعی، بیان شده است: "چون مردم خود، چنان طبیعت و توانی ندارند که مصالحشان را کاملاً درک کنند و از طرفی، سازنده هستی نیز والاتر از آن است که دیده شود و ضعف و ناتوانی بندگان از ادراک او نیز کاملاً روشن است، پس ناچار باید میان خدا و مردم فرستاده‏ای معصوم باشد که اوامر و نواهی و آموزش‌های او را به آنان برساند و به آنچه منافعشان را تأمین و زیان‏‌هایشان را دفع می‌‌‏کند، آگاهشان سازد؛ چرا که در وجودشان وسیله ‏ای که بتوانند با آن، آنچه را بدان نیاز دارند و سود و زیانشان را بشناسند وجود ندارد".

هدایت ویژه افراد مکلّف

• افرادی که در زندگی، راهی را که فطرت، عقل و پیامبران به آنها نشان داده‌اند، انتخاب کنند و هدایت همگانی الهی را به کار بندند، از راهنمایی‏‌های ویژه الهی نیز برخوردار خواهند شد. هدایت ویژه، در حقیقت، پاداش به کار بستن هدایت همگانی است. از این رو، هدایتِ پاداشی نیز نامیده می‌‌‏شود. قرآن در آیات متعددی به این هدایت اشاره دارد؛ مانند: ﴿وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَ ءَاتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ﴾. ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾ و کسانی که راه فطرت، عقل و پیامبران را انتخاب نکنند و به فساد و تباهی بپردازند، از هدایت ویژه الهی محروم خواهند شد، مانند: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ و.....
• هدایت ویژۀ الهی بر چهار نوع تقسیم می‌‌شود:

هدایت ویژۀ پیامبران

• آنان با اتصال به منبع «وحی»، نه تنها خود از این هدایت بهره‌‏مند می‏‌گردند، بلکه هادی و راهنمای دیگران نیز می‌‌‏شوند: ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾

هدایت ویژه اوصیای پیامبران

• این نوع هدایت، در اصطلاح، «الهام» نامیده می‏‌شود. «الهام» هدایت ویژه، در زمینه‏‌های تبیین شریعت انبیا، یا انواع علوم و معارف است. در روایتی از حارث بن مغیره آمده که می‌‏گوید: «قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّه‏ِ(ع) : ما عِلمُ عالِمِکُم، أجُملَةٌ یُقذَفُ فی قَلبِهِ أو یُنکَتُ فی اُذُنِهِ؟ فَقالَ: وَحیٌ کَوَحیِ اُمِّ موسی؛».

هدایت ویژه مؤمنان

• سومین نوع از هدایت ویژه، هدایتی است که مؤمنان حقیقی از آن برخوردارند، قرآن در این باره می‏‌فرماید: ﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾ مؤمنان راستین از دو نوع هدایت برخوردارند: یکی، هدایت همگانی فطری، عقلی، و تشریعی که مقدمه ایمان است، و دیگری، هدایت خاصّ قلبی که حاصل به کار بستن هدایت همگانی و پیاده شدن ایمان در زندگی است..
• می ‏توان گفت تفاوت میان هدایت عامّ و هدایت خاصّ، در بالاترین مراتب آن، در حقیقت، تفاوت ایمان و یقین است؛ چنان که در روایتی از امام حسن(ع) در پاسخ سؤال پدرش امیر مؤمنان(ع) از او، درباره فرق ایمان و یقین، فرمود: «"بَینَهُما شِبرٌ. قالَ: و کَیفَ ذاکَ؟ قالَ: لِأَنَّ الإِیمانَ ما سَمِـعناهُ بِآذانِنا و صَدَّقناهُ بِقُلوبِنا، وَ الیَقینَ ما أبصَرناهُ بِأَعیُنِنا وَ استَدلَلنا بهِ عَلی ما غابَ عَنّا"».
• بنابراین، هدایت عامّ ـ که مقدمه ایمان است ـ مانع وسوسه اعتقادی و اضطراب روانی نیست، اما هدایت خاصّ، چون ریشه در شهود قلبی و یقین دارد، موجب اطمینان و آرامش دل و مانع وسوسه و اضطراب روحی است. این نکته دقیق معرفت‏‌شناسی را می‏‌توان در روایتی که در تبیین و تفسیر آیه مورد بحث، از امام صادق(ع) نقل شده، به روشنی ملاحظه کرد: «"إنَّ القَلبَ لَیَتَرَجَّجُ فیما بَینَ الصَّدرِ وَ الحَنجَرَةِ حَتّی یُعقَدَ عَلَی الإِیمانِ، فَإِذا عُقِدَ عَلَی الإِیمانِ قَرَّ، و ذلِکَ قَولُ اللّه‏ِ عز و جل: ﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾».
• همه آیات و روایاتی که ایمان، اخلاص، خشیت الهی، و به طور کلی عقاید، اخلاق و اعمال نیکو را زمینه ‏ساز نورانیت قلب و الهامات غیبی می‏‌دانند، به این نوع هدایت اشاره دارند..

هدایت ستمگران

• سه نوع هدایتی که به آنها اشاره شد، ویژه افراد مکلف است که هدایت همگانی الهی را به کار بسته‌اند. اما کسانی که با این راهنمایی‏‌ها مخالفت ورزند و به ستمگری و فساد پردازند، آنها نیز بر اساس سنّت تغییر ناپذیر الهی در مدیریت جهان، جزا داده می‌شوند، سزای آنها نیز از باب تهکّم و ریشخند «هدایت» نامیده می‌‌‏شود، اما هدایت به سوی دوزخ!: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقًا*إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا﴾ این آیه و آیات مشابه به روشنی نشان می‏‌دهند ستمگری نقش ویژه‏‌ای در محرومیت از عنایات الهی و استحقاق دوزخ دارد.

منابع

• محمدی ری‌شهری، محمد، گونه‌شناسی هدایت الهی در قرآن و حدیث، فصلنامه علمی پژوهشی علوم حدیث، ش ش ۶۴، ص ۳ـ ۲۲

پانویس