هدایت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث هدایت است. هدایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هدایت در لغت - هدایت در قرآن - هدایت در کلام اسلامی - هدایت در فقه اسلامی - هدایت در معارف دعا و زیارات - هدایت در معارف و سیره علوی - هدایت در معارف و سیره سجادی - هدایت در سیره معصوم - هدایت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

هدایت به معنای ارشاد و راهنمایی، بیان راه رشد، کمال و بسترسازی برای رسیدن به چیزی (مراد مطلوب) است، و در مادّی، معنوی، خیر و شرّ به کار رفته و نقیض گمراهی است، هدایت در اصطلاح بر دو قسم است: هدایت تشریعی که با فرستادن انبیا و انزال کتب و... صورت می‌گیرد، و هدایت تکوینی که خداوند به وسیله عقل، فهم، فکر، وجدان، غرایز و خواصی که در وجود انسان‌ها، حیوانات و جمادات قرار داده آنها را هدایت و رهبری می‌نماید. در این مدخل معنای اصطلاحی هدایت مقصود است و از واژه‌های «هدی»، «رشد» و مشتقّات آنها و جملات مفید هدایت؛ مثل: ﴿يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾ استفاده شده است.

مقدمه

• کلمه‌ هدایت از ریشه هدی آمده است. هدایت در فرهنگ عرب، به معنای "ارشاد و راه نمودن" است و به کسی که پیشاپیش مردم حرکت می‌کند و آنان را راه می‌نماید، "هادی" گفته می‌شود.
• یکی از نام‌های خدا الهادی است: "او کسی است که بینائی می‌دهد بندگانش را و شناخت می‌دهد راه معرفت و بینائی را به آنها تا این که اقرار به ربوبیت کند. و همچنین هدایت می‌کند هر مخلوقی را به آن چه از معرفت برای اوست". هدایت به معنای ارشاد و راهنمایی، بیان راه رشد و کمال و بسترسازی برای رسیدن به قله کمال مطلوب است .
• هدایت الهی دارای مراتب مختلف است و پروردگار عالم به صورت انواع هدایت فطری، وجدانی، عقلی و وحیانی، انسان را به رشد و تعالی و حیات طیبه و زندگی سالم و قلب سلیم و جامعه توحیدی مبتنی بر تعاون، شورا و قسط فرا می‌خواند. پروردگار از طریق دو نبی درونی"عقل" و بیرونی"وحی"بشر را به راه راست هدایت می‌کند.
• قرآن در اصل کتاب هدایت است: ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾.
• اولین آیه‌ای که در قرآن مکتوب به اصل هدایت اشاره اجمالی کرده است آیه شش سوره حمد است: ﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ سپس در سوره‌های دیگر قرآن انواع و ابعاد و نشانه‌های هدایت تبیین شده است. هدایت به صراط مستقیم شامل حال کسانی می‌شود که طالب و جستجوگر حقیقت‌انـد و قلب خود را برای شنیدن و دیدن حقیقت متعالی و نور زیبای الهی گشوده‌اند.
• خداوند به صفات اهل نیاز و شیفتگان حقیقت را در آیات: ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ اشاره فرموده است.
• هدایت را از منظر دیگر به دو قسم"هدایت تکوینی" و "هدایت تشریعی" تقسیم کرده‌اند؛

1. هدایت تکوینی: هدایتی است که پروردگار به انسان عقل و شعور و ادراک داده است که ممیز حسن و قبح، و نفع و ضرر، و خیر و شر، و سعادت و شقاوت، و نجات و هلاکت، و خوبی و بدی است و لوازم زندگی انسان را فراهم نموده است.
2. هدایت تشریعی: هدایتی از طریق ابلاغ فرامین و ارزشهای الهی از طریق انبیای الهی است.

• فخرالدین رازی تحصیل هدایت را از دو طریق معرفت به‌وسیله دلیل و حجت و یا تصفیه باطن و ریاضت میسر می‌داند.
• ابن کثیر هدایت در اصطلاح قرآنی را متضمن الهام، توفیق، رزق الهی، و عطای الهی برشمرده است. و برای هر کدام نیز شاهد مثالی از آیات قرآنی ذکر کرده است.

آثار و نشانه‌های هدایت

1. یکتاپرستی: ﴿قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ قُل لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾.
2. آرامش: ﴿قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.
3. استرجاع: ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾؛ ﴿ أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴾.
4. تسلیم امر الهی: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ﴾.
5. تقوا: ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ﴾.
6. خشیت: ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾.
7. رستگاری: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾؛ ﴿أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.
8. صبر: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمْوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ﴾؛ ﴿أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾.
9. گریه: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ مِن ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِن ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَن خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا ﴾.
10. مراقبه نفس: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.
11. انابه:انابه به معنای بازگشت از غفلت به ذکر و از وحشت به انس، ترک اصرار بر گناهان و ملازمت استغفار، فرار از خلق به سوی حق، اشتغال به خدمت حق، اخلاص داشتن، بازگشت به حق با صفای نیت و صدق عقیده است. خواجه عبدالله انصاری در "منازل السائرین"انابه را منزل چهارم از ۱۰۰ منزل سلوک به سوی خدا دانسته و برای آن مراتبی برشمرده مانند انابه از سیئات به حسنات، از غیر خدا به خدا و از خدا به خدا و نیز انابه از روی اصلاح چنان‌که بر پایه عذر، از روی وفا چنان‌که بر پایه عهد و از روی حال چنان‌که بر پایه اجابت باشد یا انابه نفس، قلب و روح. "انابه نفس" آن است که عبد آن را به خدمت وا دارد، "انابه قلب" آن است که او را از غیر حق تهی سازد و "انابه روح" دوام ذکر است تا غیر او را یاد نکند و جز به او نگراید. انابه نزد اهل کلام خارج کردن قلب از تیرگی‌های شبهات است. برخی انابه را متضمن چهار امر "محبت خدا"، "خضوع برای خدا"، "اقبال به خدا" و "اعراض از غیر خدا" دانسته‌اند. انابه که از نشانه‌های هدایت است در قرآن کریم هجده مرتبه ذکر شده یازده مرتبه به صورت فعل و هفت مرتبه به صورت اسمی﴿شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ﴾.
12. ذکر خدا: اصل و اساس "هدایت" و "ضلالت"، به یاد خدا بودن و غافل از او نبودن است. ذکر خدا یعنی در ظاهر و باطن در قلب و عمل و زبان به یاد خدا بودن و متوجه ساحت قدسی او بودن است. معنای اصطلاحی ذکر یاد کردن زبانی عملی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله و اسماءالحسنی است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا ﴾؛ ﴿فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾؛ ﴿ذَلِكَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَى﴾.

رابطه میان هدایت و امامت

پیامبران الهی، هادیان انسان‌هایند. بایسته است که به این پرسش پاسخ داده شود که آیا می‌توان چنین وصف قرآنی‌ای را برای امامان نیز به کار برد و آنها را نیز هادی با مؤلفه‌های قرآنی آن نامید؟ با نگاهی به ضرورت بعثت پیامبران، می‌توان گفت: هدایت تشریعی پیامبران الهی مقارن با آغاز آفرینش انسان بوده است و چنین هدایتی باید تا آن هنگام که بشر وجود دارد، ادامه داشته باشد؛ چرا که خداوند متعال انسان را برای رسیدن به کمال و سعادت دنیوی و اخروی آفریده است و با توجه به ناکافی بودن ابزار معرفتی انسان، یعنی حس و عقل، برای شناخت راه کمال و سعادت، لزوم وجود مسیر دیگری برای شناخت کامل طریق کمال و سعادت، ثابت می‌شود. این راه، وحی نامیده می‌شود و پیامبران آوردندگان معرفت‌های وحیانی برای بشرند. از آنجا که تمام انسان‌ها برای هدف یاد شده آفریده شده‌اند و نقصان ابزار معرفتی آنها، امری عمومی است، بنابراین آنها تا قیامت به هادیانی نیاز دارند که ایشان را با راه رسیدن به کمال و سعادت آشنا سازند. قرآن کریم با تأکید بر چنین آموزه‌ای، می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾.

همچنین در آیه‌ای دیگر، از لوازم هادی بودن پیامبر، یعنی بشیر و نذیر بودن، سخن به میان می‌آورد و می‌فرماید: ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ﴾. در آیه‌ای دیگر پرده از سرّ این ماجرا برمی‌دارد: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾. در حقیقت، با وجود پیامبرانی که به درستی پیام‌های را خداوند را به مردم می‌رسانند، حجت بر انسان‌ها تمام می‌شود؛ از این‌رو، لازم است که میان هر امّتی، هدایت‌گری وجود داشته باشد.

از سوی دیگر، ختم نبوت آموزه‌ای است که تمام مسلمانان آن را پذیرفته‌اند و قرآن کریم نیز این حقیقت را به صراحت اعلام کرده است: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾.

از آنچه گفته شد، سه نتیجه حاصل می‌شود:

1. انسان‌ها تا قیامت به هادی نیاز دارند؛
2. هر قومی هدایت‌کننده‌ای دارد؛
3. سلسه نوبت به پایان رسیده است و دیگر پیامبر و شریعتی نخواهد آمد.

اکنون این پرسش مطرح می‌شود که پس از ختم سلسله نبوت، هادیان انسان‌ها چه کسانی‌اند؟ در پاسخ به این پرسش، با نتیجه‌ای که از سه گزاره یادشده می‌تواند گرفت، باید گفت که اگرچه سلسله نبوت به پایان رسیده است، نهضت هادیان، با همان ویژگی‌های یادشده، همچنان ادامه دارد. تنها مقامی که پیامبران از آن برخوردارند، ولی هادیانِ پس از ختم نبوت از آن بی‌بهره‌اند، همان شأن نبوت، یعنی برخورداری از وحی تشریعی است.

اینکه تأکید کردیم هادیان پس از ختم سلسله نبوت، لازم است تمام ویژگی‌های پیامبران جز دریافت وحی را داشته باشند، به این دلیل است که اساساً وجود همان ویژگی‌هاست که موجب تمام شدن حجّت بر مردم می‌شود. ممکن است کسی بگوید، اینکه پس از ختم نبوت، لازم است هادیانی میان امت وجود داشته باشند، سخن درستی است، اما به چه دلیل تنها و تنها برخورداری از وحی تشریعی را فارق میان او و پیامبر قرار داده‌اید؟ به دیگر بیان، چه مانعی دارد که، پس از ختم نبوت، مردم هادیان را انتخاب کنند؛ یا آن‌که هادیان فاقد وصف عصمت باشند و با وجود این، به هدایت امت نیز مشغول باشند؟ پاسخ این سخن از آنچه تا کنون بیان شد، روشن می‌شود؛ بدین بیان که هادی در اصلاح قرآنی، خود دارای ویژگی‌های مخصوصی است که علم، عصمت الهی و برگزیده شدن از جانب خداوند، از جمله آنهاست. در عصر حضور پیامبران، این اصطلاح، با مؤلفه‌های قرآنی آن، بر پیامبران اطلاق‌پذیر است. اگر چه ممکن است در همان دوران نیز برخی علمای امت با ره‌یافت از تعالیم پیامبران به هدایت انسان‌ها پرداخته باشند و به حسب معنای لغوی بتوان آنها را هادی نامید. از آنجا ایشان فاقد مؤلفه‌های قرآنی هستند، نمی‌توان آنها را هادی به معنای قرآنی آن، نامید. پس از ختم سلسله نبوت نیز هادیان بسیاری، به حسب معنای لغوی، وجود داشته‌اند که برخی از صحابه جلیل‌القدر پیامبر اکرم (ص)، از جمله آنهایند. اصولاً بر اساس معنای لغوی، تمام معلمان بشری و حتی والدینِ فرزندان، آن‌گاه که در مقام راهنمایی هستند، به نوعی هادی‌اند؛ با وجود این، نمی‌توان آنها را هادی به معنای قرآنی آن نامید. وجود اینان موجب تمام شدن حجت بر مردم نمی‌شود؛ بلکه وجود هادیانی که دارای ویژگی‌های پیامبران باشند، حجت را بر مردم تمام خواهد کرد.

آری، هادی در اصطلاح قرآنی، بر کسی اطلاق می‌شود که همچون پیامبران از جانب خداوند برگزیده شده باشد؛ دارای علم و عصمت الهی باشد؛ به انذار و تبشیر مردم بپردازد و راه رسیدن به کمال و سعادت را به رهجویان نشان دهد؛ اما از آنجا که سلسله نبوت به پایان رسیده است، وی از شأن نبوت برخوردار نیست.

بنابراین، پس از ختم نبوت، هادیانی در این امت وجود دارند که اولاً، از طرف خداوند منصوص و مأمور به هدایت مردم‌اند، ثانیاً، از علم و عصمت الهی برخوردارند. با مراجعه به مسئله شئون و صفات امام در مذهب امامیه، می‌توان بدین نتیجه رسید که امام نیز کسی است که مرجع دینی و هدایتی مردم و دارای علم و عصمت الهی است و در حقیقت، او تنها کسی است که شرایط هادی در اصطلاح قرآنی را داراست.

در روایات فراوانی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده است، وصف هادی در آیه ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾، بر امام علی (ع) تطبیق داده شده است. همچنین در بسیاری از روایاتی که ذیل آیه مزبور صادر شده نیز تأکید گردیده است که هر امامی از امامان پاک (ع) هادی مردم در عصری است که در آن زندگی می‌کند؛ چنان‌که امام صادق (ع) در روایتی معتبر در تفسیر آیه یاد شده فرمودند: «كُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِي هُوَ فِيهِمْ»؛ “هر امامِ هادی برای دورانی است که در آن است”. امام باقر (ع) نیز در روایتی صحیح، در تفسیر آیه ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾، فرمودند: «رَسُولُ اللَّهِ (ص) الْمُنْذِرُ وَ لِكُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ يَهْدِيهِمْ إِلَى مَا جَاءَ بِهِ نَبِيُّ اللَّهِ (ص) ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِيٌّ ثُمَّ الْأَوْصِيَاءُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ»؛ “رسول الله (ص) منذر است و در هر زمانی، از میان ما هادی‌ای وجود دارد که مردم را هدایت می‌کند به آنچه که نبی خدا (ص) آورده است؛ پس هادیان پس از او، علی (ع) سپس اوصیاء، یکی پس از دیگری است”. بنابراین از تطبیق آیه یادشده بر امامان پاک (ع) نیز می‌توان نتیجه گرفت که امامان به وصف هادی در اصطلاح قرآنی، متصفند

هدایت در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲

هدایت در اصل به معنی راهنمایی و ارشاد است، جز اینکه راهنمایی بر حسب مراتب موقعیت آن در تأثیر و نتیجه، گوناگون است. کسی که دیگری را به راهی و مقصدی که به مقصد او منتهی می‌شود - راهنمایی کند، او را هدایت کرده است. نیز اگر کسی دست دیگری را بگیرد و او را به خواسته و مقصد او برساند، او را هدایت نموده است. قرآن کریم کتاب هدایت است. این مسئله را بارها بیان کرده است: ﴿هُدًى لِلنَّاسِ﴾ بلکه میتوان گفت مهم‌ترین هدف خداوند در این کتاب، هدایت، تربیت و راه‌های کسب سعادت ابدی انسان است، چیزی که از طریق پیامبر به مردم می‌رساند. آن‌چه از معارف نظری در قرآن آمده، همگی در قالب هدایت ارائه شده و به شرایط و زمان خاصّی محدود نمی‌شود، فضایل و رذایلی را که یادآوری کرده و احکام عملی را که وضع نموده، منحصر به افراد و دوران ویژه‌ای نمی‌باشد. از سویی هدایت مهم‌ترین عنصر واژگانی قرآن، یعنی ۳۱۶ بار ماده این کلمه با تعبیرهای مختلف استعمال شده است. به همین دلیل خطاب به پیامبر می‌کند: ﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾ ای پیامبر، این کتابی است بزرگ که آن را بر تو نازل کردیم تا مردم را به یاری پروردگارشان از تاریکی‌های جهل و کفر و فساد رهایی دهی و بسوی نور علم و ایمان بیاوری و به راه خداوند عزیز و حمید هدایت کنی. زیرا، این هدایت و راهنمایی در مرحله نخست متوجه شخص پیامبر گرامی است که در قرآن بارها به صورت مستقیم و غیر مستقیم از آن سخن گفته و پس از هدایت پیامبر به سایر مردم متوجه است، چنان‌که تعلیم کتاب به جز تلاوت آن یعنی تبیین و شرح و بیان قرآن از جمله وظایف رسالت اوست. در تحلیل زبانی از این دسته از آیات، می‌توان گفت: در قرآن مجید نیز گاه خطاب‌ها خاصّ است و از پیامبر چیزی را می‌خواهد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ﴾ یا مثلاً به پیامبرش می‌فرماید: ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ﴾ ای رسول - در راه هدایت مردم - صبر و پایداری کن همان‌گونه که رسولان اولوالعزم - پیش از تو - پایداری و صبر کردند. اما می‌تواند معنا و مفهوم عام برای همه مسلمانان داشته باشد، که آنان در کارها باید پایمردی نشان دهند و گاه این خطاب عامّ و به همه انسان‌ها، یا طبقه و طائفه‌ای معین است. بدین معنا که در کتاب مجید الفاظی وجود دارد که دلالت آن عامّ است، مانند ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾؛ و نیز الفاظی است که جز یکی را از یک جنس در بر نمی‌گیرد، مانند ﴿يَا أَيُّهَ السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ﴾ و مخاطب باید از آنها آگاه باشد. البته در راستای همین هدایت خدای تعالی به پیامبرش آموزش می‌دهد که چه بگوید و چگونه عمل کند و همین هم تعلیم و هدایت است و از جهتی تربیت پیامبر و لذا به حیات معنوی و نبوی او جهت می‌دهد و آن‌چه را باید به دیگران بازگو کند به او می‌آموزد، و اینکه پیامبر بر مبنای میل و خواسته‌های خود سخنی بر زبان جاری نمی‌سازد و تنها از هدایت الهی پیروی می‌کند. شنونده و خواننده این آیات هم متوجّه می‌شود که خود پیامبر هیچ دخالتی در کار وحی ندارد.

انواع هدایت‌ها

هدایت دارای وجوه و صورت‌های مختلفی است. بنابراین هدایت دارای اقسام و انواعی به شرح زیر است.

1. هدایت تکوینی و الهام غریزی که در حیوانات بیشتر صدق می‌کند: مانند: ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ * ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ﴾. از این معنی به “تسخیر” یعنی “فرمانبردار گردانیدن آفریدگار” نیز تعبیر می‌کنند که شامل همه عوامل طبیعی و قوانین جاری در جهان می‌شود و بر این مبناست که می‌فرماید: ﴿وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا﴾ و [پس از آفرینش آسمان‌ها] در هر آسمانی کار [مربوط به] آن را وحی فرمود و مقرّر داشت.
2. هدایت فطری نهفته در طبیعت اشیا، اعم از حیوان، گیاه یا انسان که بر اساس قوانین خاص به سمت آن راهیابی دارد؛ زیرا موجودی نیست مگر اینکه به هدایت ذاتی، به راهی - اعم از اصلاح یا فساد - هدایت و راهنمایی شده است. اگر چیزی با طبیعت او سازگار باشد، به انگیزه فطرت خود - که خداوند آن را در ذات او به ودیعت نهاده است، در جلب آن تلاش می‌کند و اگر با طبیعت او سازگار نباشد، در دفع آن می‌کوشد: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾ پروردگار ما کسی است که همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشیده، سپس آن را به راه کمالش هدایت کرده است. ﴿وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾ آن خدایی که هر چیز را قدر و اندازه‌ای داد و به راه کمالش هدایت نمود که البته این هدایت و راهیابی جهت مثبت مانند بهشت و راه خوب دارد و گاهی به بدی و جهنم: ﴿فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ﴾ و نیز در آیه: و نیز در آیه ۶۳ سوره نمل: ﴿أَمَّنْ يَهْدِيكُمْ فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ﴾ کیست که شما را در تاریکی‌ها، خشکی‌ها و دریا راهنمایی کند. یعنی راهنمایی به وسیله ستارگان چنان‌چه آیه ۹۷ سوره انعام تصریح می‌کند: ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ﴾ در این صورت گرایش به بدی طبق قوانین آن ناشی از محیط، تربیت و رفتارهای غلط پیشین که منجر به سقوط بیشتر می‌گردد.
3. هدایت تشریعی. یعنی از سوی وحی به جهتی خاص راهنمایی می‌کند و بر اساس اراده و حق انتخاب انسان تصمیم می‌گیرد. این هدایت توسط انبیا، اولیا و صلحا انجام می‌گیرد؛ زیرا در این نوع هدایت جایی برای اجبار نیست. و اجبار با تکلیف سازگار نیست، همان‌گونه که نکوهش و تقبیح و کیفر و پاداش با سلب اراده و اختیار ناسازگار است.
4. نوع دیگری از هدایت الهی، ایجاد توفیق الهی است که موجب ترک گناه می‌شود و بلکه مانعی بر عمل خطا و سوق به عمل در جهت صواب است که بخشش خاص الهی نسبت به افراد کوشا در راه هدایت است: ﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾ که این توفیق گتره‌ای و بی‌جهت نیست و با تهیه مقدمات حاصل می‌گردد: ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾ حتی چنین است که پیامبر باید آن راه را دنبال کند: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ﴾ پیامبران کسانی هستند که خداوند آنان را هدایت کرده است پس ای پیامبر از راه آنان پیروی نما و البته هرچه تلاش بیشتر باشد، امداد خدا هم بیشتر خواهد بود: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾ آنان که در راه ما به جان و مال کوشش می‌کنند، آنان را به راه خویش هدایت می‌کنیم. ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ﴾ خداوند، آنان را که هدایت یافتند، بیشتر هدایت خواهد کرد و پاداش و تقوای آنان را به آنان ارزانی می‌دارد. آن را افزایش می‌دهد: ﴿وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى﴾ آنان که هدایت یافته‌اند، خداوند بر هدایتشان می‌افزاید.

هدایت به معنی چهارم، هدایتی است که خداوند به هر کس بخواهد، می‌بخشد و از هر کس که بخواهد، منع می‌کند و آن را به هیچ‌کس نمی‌بخشد. مگر کسانی که در راه او جهاد کرده و در راه دستیابی به هدایت کامل کوشش نموده‌اند و به سیر خود از مرحله “علم الیقین” تا سرمنزل “عین الیقین” ادامه داده‌اند که هر کس تلاش کند به مطلوب خود می‌رسد: ﴿وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا﴾ کسانی که آخرت را بخواهند و کوششی به قدر طاقت به جای آورند و مؤمن باشند، کوشش آنان مقبول و مأجور خواهد بود.

از این نوع هدایت میتوان تعبیر به قدرت ایمانی هم کرد که نگهدار آدمی از فساد و لغزش و خطا و انحراف است که برای بندگان خوب و برگزیده خدا حاصل می‌گردد که در اصطلاح از آن به عصمت یاد می‌شود و منظور قدرت نگهداری و مصونیت بخشی، که البته عصمتی ربانی و زینت‌بخش است. ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ﴾ این پاداش پایداری ایشان بر هدایت فطری و شکیبایی آنان در برابر - فرمان - خداست: ﴿وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا﴾ و اگر بر طریقت استوار بمانند، آنان را آبی فراوان بنوشانیم. -رفاه به آنان ارزانی بداریم - به همین دلیل است که عصمت، خاص پیامبران و پیشوایان اولیاء است که خداوند به پاداش شکیبایی، آنان را بدان راهنمایی کرده و آنان را پیشوایانی گردانیده که در میان مردم، مقام رهبری را دارند، زیرا: ﴿لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾.

کسان دیگری این هدایت را به سه بخش تقسیم کرده است:

1. هدایت تکوینی عام که خداوند، آن را در سرشت و درون موجودات به ودیعت نهاده است و آن به سرشت خود به سوی کمال سیر می‌کند و به خودی خود در راه کامل‌تر شدن رهسپار است: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾.
2. هدایت تشریعی عام که خداوند به آدمی اندیشه و نیروی تشخیص حق و باطل را بخشیده و با برانگیختن پیامبران و فرستادن کتاب‌ها و ادیان آسمانی آن را تأیید کرده است: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.
3. هدایت تکوینی خاص که عنایتی ربّانی است و خداوند، برخی از بندگان خود را به آن اختصاص داده است، بندگانی را که به اقتضای حکمت و لطفش به سوی راه درست موفق و مؤید کرده است: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾ در این صورت درخواست هدایت در سوره فاتحه ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ را هدایت خاص خود دانسته، که به برخی از بندگانش اختصاص داده است.

نفی هدایت اجباری

1. ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾.
2. ﴿فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾.
3. ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْكَ أَفَأَنْتَ تَهْدِي الْعُمْيَ وَلَوْ كَانُوا لَا يُبْصِرُونَ﴾.
4. ﴿إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ * وَمَا أَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ﴾.
5. ﴿ فَإِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ * وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ﴾.
6. ﴿أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَنْ كَانَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.
7. ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾.

نکات: دعوت و هدایت از سوی پیامبر باید با منطق و استدلال و موعظه و اگر جدال است، احسن باشد. وپیامبر مأمور هدایت مردم، با آموزش حکمت به آنان، موعظه نیکو و زیبا روشی برای هدایت مردم و توصیه خداوند به پیامبراست ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾ از سوی دیگر مقوله هدایت تشریعی که در اختیار بندگان است از نظر قرآن اجباری نیست. یعنی در آن واداشتن و اجبار معنایی ندارد، زیرا هدایت به قلب است و قلب تصرف طبیعی ندارد. و از طرفی چنین چیزی متعلق مشیت و خواست خدا نیست - آن‌چه خواست خداست، هدایت فطرت و راهنمایی خرد است- ﴿وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾. پس آیا تو مردم را ناگزیر می‌کنی که بگروند و کسانی که از پاپ کاتولیک‌تر می‌شوند و می‌خواهند که به زور افراد را به بهشت ببرند داعیه بیشتری از خدا دارند. اما خدا در هدایت تشریعی خود بندگان را به چنین هدایتی مجبور نمی‌کند و از راه اکراه، آنان را به پیروی از خرد و ایمان وادار نمی‌سازد، زیرا دنیا صحنه اختیار و آزمایش است و امتحان و آزمایش، با اجبار و اکراه، امکان‌پذیر نیست: ﴿فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ﴾ نیز گفته است: ﴿أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا﴾ آیا آنان که ایمان آورده‌اند، نامید نشده‌اند که اگر خدا می‌خواست همه مردم را هدایت می‌کرد؟ ولی خدای متعال، چنین هدایتی را برای مردم نخواسته است، زیرا با اختیار و انتخاب و نظام جزا و پاداش و تکلیف و امتحان و بلکه تکامل انسان و ایجاد رقابت میان انسان‌ها منافی است. به همین دلیل حتی اگر به تصور خود اجباری در امر هدایت هم بشود، باز اثری ندارد و نتیجه نمی‌دهد: ﴿وَإِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لَا يَسْمَعُوا وَتَرَاهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ﴾ و اگر آنان را به هدایت و راه راست فراخوانی نشوند و آنان را می‌بینی که به سوی تو می‌نگرند در حالی که نمی‌بینند. و باز خداوند می‌گوید: اگر آنها این حق مبین را پذیرا نمی‌شوند، و سخنان گرم تو در قلب سرد آنها اثر نمی‌کند جای تعجب نیست چرا که تو نمی‌توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی ﴿إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى﴾ مخاطب تو زندگانند، آنها که روحی زنده و بیدار و حق طلب دارند، نه مردگان زنده نما که تعصب و لجاجت و استمرار بر گناه، فکر و اندیشه آنها را تعطیل کرده است. حتی کسانی که - زنده‌اند اما گوش‌های آنها - کر است نمی‌توانی سخن خود را به آنها برسانی، مخصوصاً هنگامی که پشت کنند و از تو دور شوند ﴿وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ﴾ باز اگر آنها به جای گوش شنوا چشم بینایی داشتند، در این صورت گر چه صدا به گوش آنها نمی‌رسید، اما ممکن بود با علامت و اشاره صراط مستقیم را پیدا کنند، اما افسوس که آنها نابینا هم هستند و تو نمی‌توانی نابینایان را از گمراهیشان باز گردانی و هدایت کنی ﴿مَا أَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ﴾ و به این ترتیب تمام راه‌های درک حقیقت به روی آنها بسته است، قلب‌هایشان مرده، گوش‌هاشان کر و چشم‌هاشان نابیناست. تو فقط می‌توانی سخن خود را به گوش کسانی برسانی که آماده پذیرش ایمان به آیات ما هستند و در برابر حق تسلیمند ﴿إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ﴾ خداوند متعال، همان‌گونه که به بشر، حیات طبیعی و جسمی بخشیده، برای او، حیات معنوی و موجبات آن را نیز فراهم کرده است، که این حیات معنوی در سایه دعوت به ایمان و هدایت تکوینی و تشریعی پدید می‌آید و پیدایش ایمان از رهگذر نور و مراتب کمال هدایت الهی انجام می‌گیرد: ﴿فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ﴾ ولی در نوع اول از هدایت طبیعی، احتمال گمراهی وجود دارد و در نوع دوم که هدایت خاص باشد، چنین احتمالی وجود نخواهد داشت: ﴿وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى﴾ اما قوم ثمود را ما راهنمایی کردیم، و آنان نابینایی را بر هدایت ترجیح دادن، هدایت و راهنمای این گونه اول: ﴿وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ﴾ راهنمایی از گونه دوم است.

محرومان از هدایت

در قرآن آیات بسیاری آمده که به مناسبت‌های مختلف محرومان از این هدایت را برشمرده است. مثلاً، آنان که رویاروی هدایت فطری ایستاده و دعوت پیامبران را اجابت نمی‌کنند، سعادت این هدایت الهی را بر خود را نداشته و کور و کر شده‌اند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ لَا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ یا کسانی که کاذب و ناسپاس شود: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ﴾ خداوند، دروغگوی ناسپاس و ستمگر را هدایت نمی‌کند. یا کسانی که مذبذب و مرتد شوند: ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾.

ارتباط هدایت با پیامبر

بحث هدایت از دو جهت به کار پیامبر مربوط است، از این جهت که خدا پیامبر را هدایت می‌کند و شخص راه یافته راهنمایی می‌کند و او را در مسیر معین راهنمایی می‌کند و از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین وظایف پیامبر هدایت است.

1. ﴿وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾.
2. ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾.
3. ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾.
4. ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾.
5. ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾.
6. ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾.

نکات: هدایت در این آیات و آیاتی دیگر از این گونه، به معنای عنایت و لطف خاص خدا، نسبت به مؤمنانی است که به نور عقل نورانی گشته‌اند و در پی هدایت پیامبران (ص) به سلامت رهسپار [راه حق] هستند و مشمول این آیه‌اند: ﴿قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ * يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾.

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. دعوت از گمراهان به راه هدایت و صراط مستقیم مأموریت پیامبر: ﴿وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾؛
2. پیامبر هدایت شده به صراط مستقیم به عنایت ربوبی: ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾؛
3. پیروی از پیامبر موجب هدایت یافتگی به صراط مستقیم: ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾؛
4. محمّد (ص) پیامبری هدایت‌گر به سوی دین حق و آیین پیروز: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾، ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾.

جایگاه هدایت نبی

نکته دیگر، هدایت دارای مراتب اولیه و میانه و نهایی است. هدایت میانه صرفاً اختیاری و کار پیامبر است و در بین دو هدایتی قرار دارد که بخشش الهی و نتیجه و پاداش عمل است. قرآن گفته است: ﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ﴾ هدایتی که در این گونه آیات آمده، از نوع هدایت به شیوه راهنمایی و ارشاد است که در اصطلاح، “هدایت تشریعی” نامیده می‌شود و در مرحله اول وظیفه پیامبر است. هدایتی که وظیفه او نیست و خداوند او را از آن معاف می‌کند، “هدایت تکوینی” است و همان هدایت است که در خطاب به پیامبر (ص) می‌گوید: ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾ و بر بی‌اثربودن تلاش پیامبر برای هدایت کردن فاقدان زمینه هدایت تأکید می‌کند ﴿وَإِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ * إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ﴾. ﴿أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ * وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقَامٍ﴾.

1. ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾. نکته: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾ نخست خطاب به سوی رسول برگشت آن‌گاه در این آیه به سوی مسلمانان: و کذلک، عطف و بیان ﴿يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾ و سرّ دیگری از تحول قبله و مشعر بر توسعه آن است: همچنان که با تحول قبله خداوند مردمی را مطابق مشیت خود از انحراف و جمود می‌رهاند و به صراط مستقیم هدایت می‌نماید، با این هدایت و این تحول و نسخ و این‌گونه احکام و این برگرداندن به سوی کعبه است که شما امت اسلام را از انحراف می‌رهاند و سطح عقول شما را بالا می‌برد تا از آن محیط بلند، گواه دیگران باشید، و این میانه‌روی و برتری پیوسته راه و روش و خوی شما گردد: ﴿لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ رسول و راه و روش او هم همواره میزان و گواه شما باشد: ﴿وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾ در حقیقت تغییر قبله به سوی کعبه، برگرداندن توجه است به سوی ملت ابراهیم که مبدأ آیین و روح اسلام است تا پیوسته در شبانه روز دور نمای ملت ابراهیم و راه و روش او در برابر چشم مسلمانان نمایان گردد و از جمود و انحراف‌هایی که یهودیان و مسیحیان و عرب که همه خود را منتسب به او می‌دانند برهند. این وسعت نظر چون در مسلمانان تکوین یافت: ﴿لِتَكُونُوا﴾ شهداء پیروان دیگر ادیان خواهند شد.
2. ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا * وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾.
3. ﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا﴾.
4. ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾.
5. ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدَى فَلَنْ يَهْتَدُوا إِذًا أَبَدًا﴾.
6. ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ﴾.
7. ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾.
8. ﴿إِنْ تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾.
9. ﴿كِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.
10. ﴿إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَيْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ * وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِينَ﴾.
11. ﴿وَمَنْ كَفَرَ فَلَا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾.
12. ﴿كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ * أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ * فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنْتَ بِمَلُومٍ ﴾.
13. ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ﴾.
14. ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾.
15. ﴿وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ * كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾.
16. ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾.
17. ﴿قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ وَمَنِ اهْتَدَى﴾.
18. ﴿قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ * قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِي وَإِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِمَا يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ﴾. نکته: ﴿قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ...﴾ این آیه احتجاج دیگری است علیه مشرکین، از ناحیه رزق، که ملاک عمده بت‌پرستی ایشان است، چون مشرکین در پرستش بت، این مستمسک را برای خود درست کرده بودند، که پرستش بت، مایه خوشنودی آلهه است، و وقتی از ما راضی شدند، رزق ما را توسعه می‌دهند، و در نتیجه سعادتمند می‌شویم، لذا رسول گرامی خود را دستور می‌دهد از ایشان بپرسد: چه کسی از آسمان و زمین رزق ایشان را فراهم می‌کند؟ و خودش از این سؤال پاسخ دهد: خدای سبحان رزق می‌دهد، چون رزق خودش مخلوقی از مخلوقات خدا است، و در نظر خود مشرکین هم جز خدا کسی خالق نیست، چیزی که هست مشرکین از اعتراف به این معتقد خود استنکاف می‌ورزیدند، با اینکه در دل به آن ایمان داشتند، به همین جهت بود که خدای سبحان دستور داد رسول خدا (ص) از طرف ایشان پاسخ دهد. پس فرمود: ﴿قُلِ اللَّهُ﴾ بگو خدا ﴿وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ این جمله تتمه کلامی است که رسول خدا (ص) مأمور شده بعد از القای حجت و وضوح حق در مسأله الوهیت آن را با مشرکین در میان بگذارد، و اساس این کلام مبنی بر انصاف خواستن از خصم است، و مفادش این است که هر سخنی و اعتقادی یکی از دو حال را ممکن است داشته باشد: یا هدایت باشد و یا ضلالت، و دیگر شق سوم ندارد، نه نفیاً، و نه اثباتاً، نه ممکن است سخنی هیچ یک از آن دو نباشد، و نه ممکن است هر دو باشد. و ما و شما که دو اعتقاد مختلف داریم، ممکن نیست هر دوی ما در هدایت، و یا هر دو در ضلالت باشیم، و ناچار یکی از ما سخنش هدایت، و از دیگری ضلالت است، حالا یا سخن و اعتقاد ما هدایت، و از شما ضلالت است، و یا به عکس، از شما هدایت و از ما ضلالت است، حالا خودتان با نظر انصاف بنگرید، آیا این حجتی که من علیه شما اقامه کردم حق است‌؟ یا حجت شما، آن وقت خودتان گمراه را از راه یافته تشخیص دهید، و اذعان کنید کدام یک از ما محق و کدام مبطلیم. در اینجا سؤالی است، و آن این است که چرا در دو جمله ﴿عَلَى هُدًى﴾ و ﴿فِي ضَلَالٍ﴾ تعبیر مختلف شد، در اولی با کلمه “علی” و در دومی کلمه “فی” آمد، با اینکه می‌توانست در هر دو بفرماید: - لعلی هدی او علی ضلال؟ بعضی در پاسخ این سؤال گفته‌اند: اختلاف تعبیر برای اشاره به این نکته بوده که مهتدی و راه یافته مثل کسی می‌ماند که بر بالای مناره قرار دارد، و راه و پایانش را می‌بیند، و می‌بیند که راه به سعادت او منتهی می‌شود، لذا فرمود: (لَعَلی هُدیً) بر بالای هدایت است، ولی گمراه از آنجا که فرو رفته در ظلمت است، حتی جای پای خود را نمی‌بیند، که کجا قدم بگذارد، تا چه رسد به اینکه منتهی‌الیه راه خود را ببیند، و بفهمد که چه وظیفه‌ای دارد، لذا در طرف ضلالت فرمود: ﴿أَوْ فِي ضَلَالٍ﴾.
19. ﴿أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ * وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقَامٍ﴾. نکته: به دنبال تهدیدهای مشرکان نسبت به پیامبر خداوند میفرماید: آیا خداوند برای نجات و دفاع از بنده‌اش در برابر دشمنان کافی نیست‌؟ اما آنها تو را از غیر او می‌ترسانند ﴿أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ﴾ خداوندی که قدرتش برتر از همه قدرت‌هاست و از نیازها و مشکلات بندگانش به خوبی آگاه است و نسبت به آنها نهایت لطف و مرحمت را دارد چگونه ممکن است بندگان با ایمانش را در برابر طوفان حوادث و موج عداوت دشمنان تنها بگذارد؟ هنگامی که او پشتیبان بنده‌اش باشد، و هر کس را خداوند گمراه کند، هیچ هدایت کننده‌ای ندارد ﴿وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ﴾ و هر کس را خدا هدایت کند هیچ گمراه کننده‌ای نخواهد داشت ﴿وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ﴾ بدیهی است نه آن ضلالت بی‌دلیل است، و نه این هدایت بی‌حساب، بلکه هر یک تداومی است بر خواست خود انسان و تلاش او. که انسان با اعمال خود زمینه هدایت و گمراهی از طرف خداوند را فراهم می‌کند و جبری در کار نیست و انسان با انتخاب خود به سوی راه هدایت و ضلالت رهسپار می‌شود ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.
20. ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا﴾.
21. ﴿أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى * وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى * عَبْدًا إِذَا صَلَّى * أَرَأَيْتَ إِنْ كَانَ عَلَى الْهُدَى﴾. نکته: خداوند خطاب به پیامبر میفرماید: و تو را گمشده یافت و هدایت کرد ﴿وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى﴾ آری! تو هرگز از نبوت و رسالت آگاه نبودی، و ما این نور را در قلب تو افکندیم که به وسیله آن انسان‌ها را هدایت کنی! چنان‌که در سوره شوری می‌فرماید: ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾ منظور از -روح - در اینجا قرآن مجید است که مایه حیات دل‌ها و زندگی جان‌هاست. در دنباله آیه می‌افزاید: تو پیش از این از کتاب و ایمان آگاه نبودی، ولی ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می‌کنیم ﴿مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا﴾ این لطف خدا بود که شامل حال تو شد، و این وحی آسمانی بر تو نازل گشت و ایمان به تمام محتوای آن پیدا کردی. در پایان آیه می‌افزاید: به طور مسلّم تو به سوی راه مستقیم مردم را هدایت می‌کنی ﴿وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾.
22. ﴿لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾.

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. اطاعت از پیامبر از نتایج هدایت‌یافتگی: ﴿وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ... وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ﴾؛
2. پیروی از پیامبر موجب هدایت‌یافتگی به صراط مستقیم: ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا * وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾؛
3. پیامبر برخوردار از استعداد در رسیدن به هدایتی افزون‌تر و متکامل و اظهار امیدواری به هدایتی نزدیک‌تر و روشن‌تر، توصیه خداوند به پیامبر: ﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا﴾؛
4. یهود و نصارای لجاجت پیشه، گروهی ظالم و محروم از هدایت الهی، به جهت انکار آگاهانه حقانیت پیامبر: ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾؛
5. اعراض و روی‌گردانی از آیات خدا، سبب هدایت‌ناپذیری و نپذیرفتن دعوت پیامبر: ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدَى فَلَنْ يَهْتَدُوا إِذًا أَبَدًا﴾؛
6. ارتداد و بازگشت به کفر، پس از ایمان آگاهانه و گواهی دادن به حقانیت پیامبر مانع هدایت: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ﴾؛
7. حرص پیامبر بر هدایت گمراهان: ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿إِنْ تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾؛
8. مسئول نبودن پیامبر در هدایت‌ناپذیری کافران: ﴿كِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَيْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ * وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِينَ﴾، ﴿وَمَنْ كَفَرَ فَلَا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ إِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾، ﴿ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنْتَ بِمَلُومٍ﴾؛
9. هدایت‌گری پیامبر به صراط مستقیم، در پی هدایت شدن وی در پرتو وحی الهی و به خواست و مشیت او: ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾؛
10. خداوند میفرماید: برای هر امتی عبادتی قراردادیم تا آن عبادت را در پیشگاه خدا انجام دهند ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ﴾ امت‌های پیشین هر کدام برنامه‌ای مخصوص به خود داشتند که در آن شرایط خاص از نظر زمان و مکان و جهات دیگر کامل‌ترین برنامه بوده است، ولی مسلماً با دگرگون شدن آن شرایط لازم بود احکام تازه‌تری جانشین آنها شود. پس نباید در این امر با تو به نزاع برخیزند ﴿فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ﴾ به سوی پروردگارت دعوت کن که بر هدایت مستقیم قرار داری و راه راست همین است که تو می‌پویی ﴿وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾؛
11. دست‌یابی انسان‌ها به هدایت، از اهداف بعثت پیامبر: ﴿وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ * كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾؛
12. پیامبر وظیفه‌دار هدایت انسان‌ها، در مسیر حق و با معارف حق: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾؛
13. پیروان پیامبر، مشمول هدایت و ره‌یافتن به راه درست: ﴿قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ وَمَنِ اهْتَدَى﴾؛
14. خداوند برای دلداری پیامبر گرامی که با موضع‌گیری خصمانه دشمنان مواجه بود می‌فرماید: و این گونه برای هر پیامبری دشمنی از مجرمان قرار دادیم ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ﴾ فقط تو نیستی که با عداوت سرسختانه این گروه رو‌به‌رو شده‌ای، همه پیامبران در چنین شرایطی قرار داشتند که گروهی از مجرمان به مخالفت آنها بر می‌خاستند و کمر به دشمنی آنان را می‌بستند. ولی بدان تو تنها و بدون یاور نیستی همین بس که خدا هدایت‌گر و راهنما، و یار و یاور توست ﴿وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا﴾ نه وسوسه‌های آنها می‌تواند تو را گمراه سازد؛ زیرا هدایت‌کننده تو خداست، و نه توطئه‌های آنها می‌تواند تو را در هم بشکند چرا که یاورت پروردگار است که علمش برترین علم‌ها و قدرتش مافوق همه قدرت‌هاست؛
15. پیامبر، انسانی هدایت‌یافته بر صراط مستقیم به عنایت نعمت الهی: ﴿وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾.

هدایت در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل

نکته اوّل

خداوند در آیه اول سوره اعلی می‌فرماید: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى * الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى * وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾. چنین هدایتی که از شئون ربوبیّت الهی است، هدایت عام است و تکوین و تشریع را در بر می‌گیرد. این قسم هدایت، شامل همه مخلوقات می‌گردد و آنها را مرحله به مرحله به سوی کمال مناسب خودشان هدایت می‌کند. به عبارت دیگر، خداوند از یک‌سو خالق است و از سوی دیگر ربّ‌العالمین است و بنا بر اقتضای اسم ربوبیّت عامه خود، همه موجودات را دائماً تحت هدایت عمومی خویش به سوی کمال لایقشان هدایت می‌کند: ﴿قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾.

نکته دوم

در میان مخلوقات، آنها که کمالشان تنها در بُعد مادّی است (یعنی جمادات، نباتات و حیوانات)، فقط مشمول هدایت عام و تکوینی الهی می‌باشند؛ چنان‌که فرمود: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾.

ولی در عالم انسانی، چون کمال انسان در دو بُعد مادی و معنوی است، هدایت الهی نیز در هر دو بُعد شامل انسان می‌گردد: در بُعد مادی، بدن جسمانی و سایر امور خلقی او را تحت هدایت تکوینی خود به سوی مراتب کمالی سیر می‌دهد و کودک از لحظه انعقاد نطفه تا مراحل رشد در دوران بارداری مادر و سپس تولد و کودکی و جوانی و بالاخره کهنسالی، پیوسته تحت چنین هدایتی مراحل گوناگون رشد را طی می‌کند. او در این جهت تابع قوانین هدایت عام الهی در نظام تکوین است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا﴾.

در بعد معنوی نیز، انسان تحت هدایت تشریعی خداوند است و از طریق حجج الهی (ع)، اختیاراً به سوی کمال روحانی خود سیر می‌نماید. در این مرحله، هدایت در ابتدا به معنای تبلیغ دین و ارشاد انسان‌ها به سوی فلاح و رستگاری است؛ چنان‌که فرمود: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.

در مراحل بعد، هر کس بنا بر میزان قبول دعوت انبیاء (ع) و امتثال فرامین الهی، مشمول عنایات بیشتر پروردگار در هدایت به کمال انسانی می‌شود و به تناسبی که فرد تسلیم اوامر الهی باشد، تحت هدایت کامل‌تر پروردگار مرحله به مرحله به سوی مراتب کمال انسانی و مقام قرب الهی هدایت می‌شود. چنین هدایتی همان ایصال به مطلوب الهی است که لازمه ظهور ربوبیّت خداوند در معنویّات است؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ﴾. ﴿وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى﴾.

نکته سوم

بنا بر آنچه بیان شد، قاعده کلی در هدایت الهی که همه موجودات را بنا بر ربوبیّت عام خود زیر پوشش قرار می‌دهد و تربیت می‌کند، هدایت آنها به کمال مطلوب است؛ یعنی همه مخلوقات الزاماً تحت تربیت الهی، در مسیر کمالی خویش تا آخرین مرتبه کمال هدایت می‌شوند: ﴿مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. در مورد انسان‌ها، هدایت تشریعی طیّ دو مرحله عرضه می‌گردد: اوّلی هدایت عام است که پیامبران و حجج الهی (ع) هدایت و تبلیغ عام دینی را به همه عرضه می‌دارند، تا حجّت بر همه‌کس تمام شود: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.

نتیجه چنین تبلیغی، اتمام حجت بر انسان‌ها در دنیا و آخرت است: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾. کسانی که این هدایت (ارشاد به مطلوب) را بپذیرند، به میزانی که به آن عمل کنند و تسلیم اوامر الهی باشند، مشمول رحمت و لطف الهی می‌شوند؛ تا به آنجا که دائماً تحت ولایت و هدایت الهی در ارتقای معنوی قرار می‌گیرند. چنین هدایتی درباره آنها به معنای ایصال به مطلوب است: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ﴾.

واژه هدایت در آیه مورد استدلال (صراط مستقیم) از نوع دوم است؛ زیرا هدایت به معنای اوّل که ارشاد الی‌المطلوب باشد، عقلاً و بنا بر برهان لطف وظیفه خداوند است و شامل همه انسان‌ها، خواه مؤمن یا کافر، می‌شود و خداوند این سنت خود را، بنابر حکمت و ربوبیّت عامی که دارد، بر خود الزام نموده و چنین هدایتی نیاز به دعا و درخواست ندارد: ﴿قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾.

اما درباره هدایت دوم، عبد مؤمن باید دائماً آن را از خداوند طلب نماید تا مشمول رحمت خاص پروردگار قرار گیرد: ﴿وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ﴾.

نکته چهارم

بنابراین، واژه «هدایت» مشترک معنوی میان همه مراتب آن است و همه هدایت‌های گوناگون ارشادی و ایصالی را در همه مراتب خود در بر می‌گیرد. هدایت ایصالی نیز عبد مؤمنی را که ولایت الهی را از طریق هادیان الهی (ع) پذیرفته باشد و اطاعت نماید، تا به آنجا بالا می‌برد که خداوند او را به طور کامل تحت تدبیر و ولایت خود قرار می‌دهد و همه شئون او را خود منتقل می‌شود: ﴿إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ﴾.

منابع

1. فرهنگ قرآن ج۱۴
2. صفوی، سید صدرالدین، هدایت در قرآن
3. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
4. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴