هدایت در معارف و سیره سجادی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث هدایت است. هدایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هدایت در لغت - هدایت در قرآن - هدایت در کلام اسلامی - هدایت در فقه اسلامی - هدایت در معارف دعا و زیارات - هدایت در معارف و سیره علوی - هدایت در معارف و سیره سجادی - هدایت در سیره معصوم - هدایت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
"هدایت" در برابر ضلالت، به معنای ارشاد و راه‌نُمایی[۱]، بیان راه رشد و کمال و بسترسازی برای رسیدن به مراد مطلوب است[۲]. هدایت در اصطلاح قرآن و حدیث بر دو قسم است، یکی هدایت عمومی یا تکوینی؛ به این معنا که خداوند از طریق عقل، فهم، فکر، وجدان، غرایز و ویژگی‌هایی که در موجودات، اعم از انسان و حیوان و جماد، قرار داده است آنها را هدایت و رهبری می‌نماید، و دیگری هدایت خاص یا تشریعی، که از طریق فرستادن پیامبران و کتاب‌های آسمانی و... صورت می‌گیرد[۳].
مهم‌ترین دغدغه انسان در عرصه‌های مختلف زندگیِ فردی و جمعی و مادی و معنوی چگونگی رهنمون شدن به راه‌های کامیابی و موفقیت است. از این‌رو مهم‌ترین دعایی که هر مسلمان در هر روز حداقل ده‌بار آن را در نمازهایش تکرار می‌کند "درخواست هدایت" است[۴]. در جای جای نیایش‌های امام سجاد (ع) نیز این خواسته بارها تکرار شده است که از آن میان ما به دو نمونه زیر می‌پردازیم: «بار الها، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را... به‌سوی خود راه‌نُما،... به‌راستی آن‌که تو راهش نُمایی، به دانش رسد... خداوندا، آن را که تو راه بنمایی به گمراهی کس از راه نرود، پس بر محمد و خاندانش درود فرست... و به راهنمایی خویش راه ما به سوی حق بگشای»[۵].
«ای خداوند، زبانم به هدایت بگشای و پرهیزگاری را به من الهام کن و مرا به هر کاری که پاکیزه‌تر است توفیق ده و به هرچه خشنودی تو در آن است برگمار... بار خدایا!... چون کارها بر من آشوبند، به گزاردن درست‌ترین آنها توفیقم ده و چون امور به یکدیگر مشتبه شوند به پاکیزه‌ترین آنها راه‌نُمای و چون میان عقاید خلاف برخیزد، تو مرا به راهی رهبری کن که بیشتر مورد رضایت توست...»[۶].[۷]
هدایتگران
یکی از مسائل مهم در امر هدایت، پرداختن به این پرسش است که منشأ هدایت کیست و چه کسان یا چه چیزهایی می‌توانند هدایتگر باشند؟ در پاسخ این پرسش باید گفت در هر عرصه‌ای از نیازهای زندگی، چیزها و کسان مختلفی می‌توانند هادی و راهنمای انسان باشند، ولی آنچه در نیایش‌های امام سجاد (ع) بیشتر مورد توجه قرار گرفته، هدایت و راهنمایی در عرصه دینداری و حیات مؤمنانه است که اول راهنما در این قلمرو - همچون هر قلمرو دیگری- خداوند متعال است. او هدایت‌بخش‌ترین کسی است که آفریدگان به او روی می‌آورند؛ «يَا أَهْدَى مَنْ رُغِبَ إِلَيْهِ»[۸].
از این‌رو بیشتر و پیشتر از هر کس، از خداوند درخواست هدایت می‌شود[۹]. از نظر قرآن کریم و صحیفه سجادیه، خداوند منشأ همه هدایت‌هاست و هیچ هدایتی جز به خواست و اراده او انجام نمی‌گیرد: ﴿مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي﴾[۱۰]. خداوند بر پایه اصل ﴿إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى﴾[۱۱]، پیامبران را برای هدایت مردم برانگیخته[۱۲] و حضرت محمد (ص) و خاندان گرامیشان را عامل هدایت مردم قرار داده است[۱۳]. چنان‌که قرآن را برای هدایت بشر فرو فرستاده است[۱۴].
در لایه‌های بعدی، امام سجاد (ع) از یاران پیامبر (ص) به‌عنوان هدایتگران نسل بعد (تابعان) یاد می‌کند[۱۵]، همچنان‌که نور الهی و احسان خدا و تمسک به دستگیره قرآن[۱۶] نیز از عوامل هدایت شمرده شده‌اند و البته محدود به این موارد نیست. نکته مهم، بهره‌گیری از عوامل هدایت و فرمانبری از هدایتگران است که در دعای بیستم صحیفه به آن اشاره شده است.[۱۷]
راهنمایی به کدام سو؟
بخشی از آنچه امام زین‌العابدین (ع) از خداوند خواستار هدایت و راه‌نُمایی به سوی آن شده عبارت است از:
- راهنمایی به سپاسگزاری از خدا: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ»؛ «حمد و سپاس خداوندی را که ما را به حمد و سپاس خویش راه نمود و از جمله حامدان خود قرار داد»[۱۸].
- راهنمایی به دین برگزیده خدا: «ای خداوند، من آن بنده توام که... او را در زمره کسانی قرار داده‌ای که آنان را به دین خود هدایت کردی و به گزاردن حق خویش توفیق داده‌ای»[۱۹]؛ و نیز: «ای خداوندی که احسان و فضل خویش به بندگانت عطا کرده‌ای و... ما را به دین برگزیده خود، آیین پسندیده خود، شریعت سهل و آسان خود هدایت کردی»[۲۰].
- راهنمایی به دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنانش: «ای خداوند، من آن بنده توام که... چنگ در ریسمان استوار دوستی تو زده و تواَش در حزب خود داخل کرده‌ای و رهنمونش شده‌ای تا با دوستانت دوستی ورزد و با دشمنانت دشمنی کند»[۲۱].
- راهنمایی به توبه و بازگشت دائمی به سوی خدا: «حمد و سپاس خداوندی را که ما را به «توبه» راه نمود. و اگر پرتو فضل او نبود، هرگز بدان راه نمی‌یافتیم»[۲۲].[۲۳]
درخواست فزونی هدایت
هدایت و راه‌یابی، امری فرارونده است: یک فرد با ایمان همواره در جست‌وجوی هدایت بیشتر است، از این‌رو امام زین‌العابدین (ع) از خدا طلب می‌کند که: «بار خدایا!... بر محمد و خاندانش درود بفرست و آنچه مرا آرزوست بر من ارزانی دار و بر هدایت من بیفزای تا توفیق عملم نصیب گردد. به‌راستی که تو بسیار بخشنده و بزرگواری»[۲۴].[۲۵]
درخواست قرار گرفتن در زمره هدایتگران
انسان در مسیر هدایت‌یافتگی آن‌چنان اوج می‌گیرد که شایستگی آن را می‌یابد تا دیگران را به راه حق رهنمون شود، چنانچه در صحیفه می‌خوانیم: «بار خدایا!... ما را در زمره داعیانی درآور که به تو دعوت می‌کنند و در شمار راهنمایانی که به تو راه می‌نمایند»[۲۶]. «بار خدایا!... مرا از راهنمایان طریق حق قرار ده»[۲۷].[۲۸].[۲۹]
منابع
پانویس
- ↑ الصحاح.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
- ↑ فرهنگ علم کلام، ص۲۳۰.
- ↑ ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
- ↑ نیایش پنجم.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «هدایت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۲۸.
- ↑ دعای ۲۴.
- ↑ از جمله نک، به دعاهای ۵، ۱۴، ۱۷، ۲۰ و ۴۸.
- ↑ «کسانی را که خداوند راهنمایی کند راهیافته‌اند» سوره اعراف، آیه ۱۷۸.
- ↑ «بی‌گمان آنچه بر ما مقرّر است رهنمود است» سوره لیل، آیه ۱۲.
- ↑ نیایش چهارم.
- ↑ نیایش سی‌ویکم.
- ↑ نیایش چهل‌ودوم.
- ↑ نیایش چهارم.
- ↑ نیایش چهل‌ودوم.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «هدایت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۲۹.
- ↑ نیایش چهل‌وچهارم.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ نیایش چهل‌وپنجم.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ نیایش یکم.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «هدایت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۲۹.
- ↑ نیایش سی‌وهفتم.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «هدایت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۳۰.
- ↑ نیایش پنجم.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، الشیخ حسن المصطفوی، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، تهران؛ الصّحاح، اسماعیل بن حمّاد جوهری، ۳۹۳ ق، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۴۰۷ق؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، چاپ ششم، ۱۳۸۵ش؛ فرهنگ علم کلام، احمد خاتمی، انتشارات صبا، تهران، ۱۳۷۰ش؛ قرآن کریم.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «هدایت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۳۰.