ابومنفعه حنفی
مقدمه
این کنیه ساختگی است و به اعتبار نام فرزندش منفعه که در سند روایتی از پدرش روایت کرده، برگرفته شده است و به آن شهرت دارد[۱].
ابونعیم[۲] می‌گوید: نام ابومنفعه، کُلَیب است و فرزندش منفعه راوی اوست. او در جایی دیگر[۳] می‌گوید: کُلَیب بن منفعة بن کُلَیب، راوی جدش کلیب است. سپس ابونعیم با ذکر سلسله سندی ادامه می‌دهد: یحیی بن عبدالحمید حمّانی راوی می‌گوید: کلیب بن منفعه بن کلیب از جدش گوید: از رسول خدا(ص) پرسیدم: "ای رسول خدا(ص) به چه کسانی نیکی کنم؟ فرمود: مادر و پدرت و خواهر و برادرت و نزدیکانت از این افراد که این حق واجب و صله رحم است".
ابونعیم با ذکر سند دیگری می‌گوید: کلیب بن منفعه، همین روایت را از پدرش از جدش نقل می‌کند. ناگفته نماند که ابونعیم، این روایت را از طرق مختلفی از ابومنفعه نقل کرده و تنها در یک مورد است که این روایت از غیر طریق ابومنفعه از رسول خدا(ص) روایت شده است[۴]. ابن حجر[۵] همان سلسله سند را که "کلیب بن منفعه" از جدش باشد، از طریق ضمضم ب ن عمرو حنفی گزارش کرده است. او می‌افزاید: ابوداود می‌گوید: کلیب از جدش روایت می‌کند، اما نام جد کلیب بن منفعه را نمی‌برد. در صورتی که ابن منده، جد وی را کلیب می‌داند و با این حال، ابن حجر می‌افزاید: در جایی ندیدم که منفعه از کلیب روایتی نقل کرده باشد.
این نام در منابع به دو شکل ابومنفعه و ابومنقعه، و همچنین با القاب حنفی، ثقفی و انماری آمده و اطلاعات مشابهی در مورد اینها گزارش شده است. در کتاب معرفة الصحابه هر دو لقب حنفی و ثقفی، یکی در متن و دیگری در پاورقی به نقل از نسخه دیگری از آن کتاب آمده است[۶] و برخی، همین روایت را از طریق ابومنفعه ثقفی نقل کرده‌اند[۷].
ابن حجر[۸] به نقل از بَغَوی می‌گوید: ابومنفعه از قبیله بنو حنیفه و ساکن بصره بود که در کتاب موجود بغوی یافت نشد. ذهبی[۹] با استناد به ابن منده، ابونعیم، ابوموسی و ابن عبدالبر، ابومنفعه ثقفی را بصری می‌داند؛ در صورتی که در کتاب الاستیعاب، ابومنفعه، مطلق و بدون لقب آمده و از صحابه شمرده شده و آن روایت نیز بدو منسوب است[۱۰]. ابن اثیر[۱۱] ضمن استدراکی بر گفته ابن منده که وی را حنفی نامیده است، می‌گوید: گرچه ابونعیم و ابوموسی وی را ثقفی دانسته‌اند، اما ابومنفعه حنفی و ابومنفعه ثقفی یکی هستند.
با توجه به معلوم بودن نام و نسب راویانی که از ابومنفعه روایت کرده‌اند و نیز تصریح محدثان و مورخان به انتساب ابومنفعه به بنو حنیفه، به گمان قوی، ابو منفعه حنفی صحیح باشد و البته روشن است که احتمال تصحیف حنفی به ثقفی زیاد است[۱۲]. اهل لغت ذیل واژه "نفع"، ابومنفعه ثقفی را شاهد آورده‌اند و می‌گویند: او غیر از ابومنقعه (با قاف) انماری است و این (ابومنقعه) تصحیف آن (ابومنفعه) نیست؛ چنان که برخی این را توهم کرده‌اند[۱۳]. اگر تصحیف میان کنیه‌ها را بپذیریم اما در مورد لقب‌ها این احتمال ضعیف‌تر است که ثقفی به انماری تصحیف شده باشد.
عظیم آبادی[۱۴] نیز در معرفی کلیب بن منفعه، وی را حنفی و بصری شناسانده است و با نقل گزارشی از ابوبکر بن عیسی بغدادی می‌گوید: وی صحابی و از ساکنان جمص بود. همچنین عظیم آبادی می‌افزاید: کلیب بن منفعه از جدش بکر بن حارث روایت کرده است، و به نقل از الاصابه می‌گوید: بکر بن حارث انماری، همان ابومنفعه انماری صحابی است. این سخن با استناد به قول ترمذی و ابن شاهین است که وی را از صحابه شمرده‌‍اند. سپس عظیم آبادی[۱۵] با استناد به قول ابن قانع[۱۶] می‌گوید: او بکر بن حارث است و سپس همان روایت بالا را از کلیب بن منفعه از جدش می‌آورد. با توجه به این استدلال‌ها و اختلاف‌هایی که در نام و کنیه انماری وجود دارد، معلوم نیست چرا عظیم آبادی، بکر بن حارث را که انماری است و به أَنمار نسب می‌برد، حنفی خوانده است.[۱۷]
منابع
پانویس
- ↑ ابونعیم، ج۵، ص۲۳۹۸ و ج۶، ص۳۰۲۴.
- ↑ ابونعیم، ج۵، ص۲۳۹۸.
- ↑ ابونعیم، ج۵، ص۲۳۹۹.
- ↑ ابونعیم، ج۵، ص۲۳۹۸-۲۳۹۹.
- ↑ ابن حجر، ج۶، ص۳۰۲.
- ↑ ابونعیم، ج۵، ص۲۳۹۸ و ج۶، ص۳۰۲۴.
- ↑ ذهبی، ج۲، ص۲۰۶؛ ابن اثیر، ج۵، ص۳۰۷.
- ↑ ابن حجر، ج۷، ص۳۲۱.
- ↑ ذهبی، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ ابن عبد البر، ج۴، ص۳۲۶.
- ↑ ابن اثیر، ج۵، ص۳۰۷.
- ↑ ر.ک: ابومنفعه حنفی.
- ↑ زبیدی، ج۵، ص۵۲۷؛ فیروزآبادی، ج۳، ص۸۹.
- ↑ عظیم آبادی، ج۱۴، ص۳۴-۳۵.
- ↑ عظیم آبادی، ج۱۴، ص۳۴-۳۵.
- ↑ ابن قانع، ج۱، ص۱۰۳-۱۰۲.
- ↑ حیدری آقایی، محمود، مقاله «ابومنفعه حنفی»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۵۳۱.