احترام و تکریم والدین در قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث احترام و تکریم والدین است. احترام و تکریم والدین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احترام و تکریم والدین در قرآن - احترام و تکریم والدین در معارف و سیره نبوی - احترام و تکریم والدین در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارداحسان به پدر و مادر از سوی قرآن مورد سفارش قرار گرفته: 
وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا
و احسان به والدین نوعی احترام به آنان دانسته شده است. امر به احسان به پدر و مادر پس از فرمان به عبادت خداوند واقع شده است که نشانه اهمّیّت آن است؛ چنان‌که امر به تشکر از پدر و مادر، پس از امر به شکرگزاری از خداوند آمده است.
مقدمه
احسان به پدر و مادر از سوی قرآن مورد سفارش اکید قرار گرفته: وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا[۱] و مفسّران احسان به والدین را نوعی احترام آنان دانسته‌اند[۲]. در آیه وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا[۳] از احسان به والدین به‌صورت میثاق خداوند از بنی‌اسرائیل یاد شده است: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا[۴] و در ۴ مورد از جمله سوره اسراء، امر به احسان به پدر و مادر پس از فرمان به عبادت خداوند واقع شده است که نشانه اهمّیّت آن است: وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا[۵].[۶]؛ چنان‌که امر به تشکر از پدر و مادر، پس از امر به شکرگزاری از خداوند آمده است: ِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ[۷]. نکره بودن احسان دلیل بزرگی آن است و لزوم رعایت همه امور در حقّ آنان را بیان می‌کند. افزون بر این، لزوم احترام به پدر و مادر به مؤمن بودن آنان مقیّد نشده‌است[۸].
مفسّران، احسان به والدین را شامل این امور دانسته‌اند: برخورد پسندیده با ایشان، به‌کار بردن جملات زیبا با آنان، تواضع و افتادگی در برابر آنها[۹]، مهربانی با آنان و دعای خیر برای ایشان[۱۰].
در آیه وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا[۱۱] به وجوهی از بی‌احترامی به پدر و مادر، اشاره و از آن نهی شده است. در همین آیه و آیه وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا[۱۲] به نمونه‌هایی از احترام آنان نیز اشاره شده است. أُفٍّ که در آیه پیشین، از آن نهی شده، همان کلمه و حرکتی است که ناخشنودی شخص را نشان می‌دهد و از کراهت و سختی او درباره طرف مقابل حکایت می‌کند[۱۳].
در روایات، از افّ به کم‌ترین چیزی که سبب عقوق والدین است، یاد‌می‌شود[۱۴]. "نهر" در این آیه نیز به‌معنای تند شدن، فریاد زدن، بالا بردن دست به نشانه اعتراض و قَوْلًا كَرِيمًا به سخن نرم، فرمان‌برداری از آنان، صدا نکردن پدر و مادر به اسم، ترک ناسزا و فحش به آنان، پیشی نگرفتن از ایشان، ننشستن پیش از آنان و "خفض جناح ذلّ" در آیه بعد به‌معنای اطاعت از پدر و مادر و عدم مخالفت از خواسته‌های ایشان، خاکساری و تواضع نزد آنان، رأفت و رحمت و نرمی در حقّ ایشان دانسته شده است[۱۵]. از وجوه دیگر احترام به پدر و مادر، دعا برای ایشان حتّی پس از وفات است. برخی از مفسّران ارتباط با دوستان و آشنایان پدر و مادر را نوعی احترام به آنان می‌دانند[۱۶].
در روایت اهل‌بیت، "احسان به والدین" به‌معنای برخورد نیکو و رسیدگی به نیازهای آنان پیش از درخواست و قَوْلًا كَرِيمًا به‌معنای طلب مغفرت آمده است. جَنَاحَ الذُّلِّ نیز به نگاه با رأفت و رحمت، و ترک نگاه تند و تیز به آنان، بلند نکردن صدا، بالا نبردن دست، پیش نیفتادن از آنان معنا شده است[۱۷]. احترام به پدر و مادر، از آیه وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ[۱۸] نیز فهمیده می‌شود[۱۹]. آنجا که حضرت یوسف با دیدار پدر و مادر خود آنها را بر تخت خویش نشاند[۲۰].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «با پدر و مادر نیکی کنید» سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ روح‌المعانی، ج۱، ص۴۸۶.
- ↑ «با پدر و مادر نیکی کنید» سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر نیکی کنید» سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید» سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۱۶۵؛ تفسیر قاسمی، ج ۲، ص۱۷۹.
- ↑ «مرا و پدر و مادرت را سپاس بگزار» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۱۶۵.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۵۵۰.
- ↑ الدرالمنثور، ج۵، ص۲۵۹.
- ↑ «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ «و از سر مهر برای آنان به خاکساری افتادگی کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند» سوره اسراء، آیه ۲۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱؛ فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۲۲۱.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱.
- ↑ جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۸۴ـ۸۶؛ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۲۵۹ـ۲۶۲.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۲.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۱۵۷ـ۱۶۳.
- ↑ «و پدر و مادر خود را بر اورنگ (خویش) فرا برد و همه برای او به فروتنی در افتادند و گفت: پدر جان! این تعبیر خواب پیشین من است که خداوند آن را درست گردانید و بی‌گمان به من نیکی فرمود هنگامی که مرا از زندان بیرون آورد و شما را پس از آنکه شیطان میان من و برادرانم را خراب کرده بود از بیابان (نزد من) آورد؛ به راستی پروردگارم در آنچه بخواهد، نازک‌بین است؛ همانا اوست که دانای فرزانه است» سوره یوسف، آیه ۱۰۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۵، ص۴۰۵.
- ↑ ذبیح‌زاده، محمد هادی، مقاله «احترام»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲.