فرهنگ پژوهش

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فرهنگ است. آبرو از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آبرو در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

دیدگاه‌های حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در باب فرهنگ پژوهش متأثر از تحلیل ایشان از تاریخ آن در حوزه اسلامی و غرب است. بنابر این، ابتدا لازم است به صورت کوتاه، تحلیل عظم له از تاریخ فرهنگ علم و پژوهش گزارش شود. دوره درخشش دانش در ایران و کشورهای اسلامی هم‌زمان با قرون وسطی است که دوره جهالت علمی غرب است. آغاز مبارزه رسول خدا(ص) با بی‌سوادی، و تحریص و تحریض به علم، جامعه اسلامی را تا قرن‌ها سرآمد دنیای متمدن آن روز کرد. فرهنگ مسلمانان در آن دوران، با وجود جلوداری در علم، تحقیر دیگران و انحصار علم در خودشان نبود. اگرچه این تمدن از دیگران هم استفاده کرد، اما جوهر آن از درون خودش بود. اما خسران عظیم در قرون اخیر است که مسلمانان از کاروان علم عقب مانده‌اند و منشأ آن عدم توجه به توحید اسلامی، عمل نکردن به دستورات اسلام و از دست دادن تقوا است. این عقب‌ماندگی به غرب جرأت داده که برای سانسور تاریخ درخشش علمی این تمدن تلاش نماید، اگرچه این تاریخ ثبت شده است. با توجه به نیاز همه ملل به علم، به هر حال علم از کشورهای غربی به دیگر سرزمین‌ها صادر شد؛ نه آنچنان که آن ملل می‌خواستند، بلکه آنچنان که غربیان می‌خواستند و نیز به دست کسانی که در برابر غرب به حد شگفت‌آوری مرعوب بودند. غربیان نظریات برتری مطرح کرده‌اند؛ اما غرب‌زدگان، با تعبد به غرب، نظریات منسوخ شده را دنبال می‌کنند و هر نظریه جدیدی در هر شاخه علمی، در علوم انسانی، علوم طبیعی، ریاضی و غیره مطرح شود؛ به اتهام مخالفت با فلان نظریه غربی کنار گذاشته می‌شود؛ غرب‌زدگان هم مقلدند و هم از تحولات جدید بی‌خبرند. در حوزه‌های گوناگون علوم انسانی مفاهیم چونان وحی منزل و فرمول‌های تغییرناپذیر گرفته شده‌اند که هر گاه این فرمول‌ها جواب نمی‌دهد و خراب در می‌آید، خود را ملامت می‌کنیم که ما درست به کار نگرفته‌ایم. اگرچه اندیشه تعارض علم و دین در خود غرب امروز، اندیشه‌ای قدیمی به شمار می‌آید؛ اما عده‌ای، به عمد، به عنوان نظریه‌های روز در ایران یا دیگر کشورهای اسلامی آن را طرح می‌کنند.

علم جدید اروپا محصول دو سه قرن اخیر است. مهم‌ترین عنصر فرهنگی حاکم بر عصر پیدایش علم جدید غرب، قرون هیجده و نوزده میلادی، اندیشه تعارض علم با دین است و علت آن خرافات و تعصب کلیسا است. نتیجه جدایی علم از دین، جدایی علم از معنویت و اخلاق و غلتیدن به ورطه شکاکیت در همه اصول اخلاقی، عقلانی و علمی بود که آرامش، آسایش و سعادت انسان را تأمین نکرد. در نتیجه، این علم ابزار مستکبران برای سلطه بر عالم و سرکوب ملل گشته که به همین جهت، پایه اقتدار غرب شد. عنصر فرهنگی دوم حاکم بر فضای علم و پژوهش در غرب، انحصارگرایی بود؛ یعنی مانع انتقال علم به دیگر ملل شدند، مگر در حد بسیار محدود تا رابطه سلطه‌گر و سلطه پذیر حفظ شود. آنان مانع صدور علم بودند؛ در سایه آن، فرهنگ اباحی‌گری را صادر می‌کردند. با این حال، ایشان تصریح می‌کند فرهنگ غرب جهات مثبتی داشته است که منشأ پیشرفت علمی آنان شده است؛ برای نمونه، این ملل در راه علم تلاش کردند، خطرپذیرند و از عدم موفقیت ترسی ندارند، دانشمندان آنان به کار خود عشق داشتند و برای آنان علم برای خود علم ارزش داشت، نه برای پول. این در حالی است که فرهنگ اقتصادی و سیاسی غرب علم را با پول می‌سنجید.

سیاست‌های فرهنگی برای حوزه پژوهش و علم را می‌توان با توجه به این سابقه مطرح کرد. در فرهنگ مطلوب حاکم بر جریان علم به این موارد اشاره می‌شود: هماهنگی و همراهی علم، دین و اخلاق؛ انتشار علم و عدم کتمان آن؛ هماهنگی و همراهی علم و پژوهش با صنعت و دیگر مسائل لازم؛ اتکا به جوانان و مغزهای متفکر خود؛ شرکت در سرمایه علمی جهانی؛ توجه به ارزشمندی خود حرکت علمی؛ پشتکار و برنامه‌ریزی؛ هدف‌گیری تبدیل کشور به مرجعیت علمی؛ استفاده از نقاط برتر غرب، بدون احساس حقارت؛ آزادی عقلایی و با انضباط در تحقیق علمی.

تن ندادن به نوآوری‌های سخت و بدون آب و نان و شهرت، و رفتن به دنبال کارهای آسان یک بیماری فرهنگی است. ایشان بر آن است که نگاه و روحیه انقلابی و شوق و علاقه، بسیاری از کمبودها را می‌تواند بپوشاند و فرهنگ عشق به تحقیق در دانشگاه‌ها را زنده کند. جنبش نرم‌افزاری از مسائل اصلی کشور بوده و ضروری است که توسعه پژوهش مهم‌ترین دغدغه دانشگاه‌ها شود؛ آن هم نه تنها در علوم پایه، بلکه در همه علوم و از جمله علوم انسانی. به ویژه در زمینه علوم انسانی، احتیاج به تولید علم بر اساس مبانی اسلامی و متناسب با نیازها، عرف و فرهنگ، خود بسیار ضروری است. جهت‌گیری جهادی برای نظام پژوهشی لازم است و معیار علم و تحقیق جهادی با ترس دشمن و ناراحتی او از پیشرفت علمی تعریف می‌شود.

منابع

1. حسنی، ابوالحسن، مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱