اسماعیل بن علیت بالفزاری

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن علی معلم است. اسماعیل بن علی معلم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن علی معلم در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

اسماعیل بن علیت بالفزاری، تنها در یک سند تفسیر کنز الدقائق به نقل از تفسیر القمی ذکر شده است:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَلِيٍّ الْفَزَارِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ قَالَ: سُئِلَ الرِّضَا(ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَقَالَ(ع) مَاؤُكُمْ أَبْوَابُكُمْ أَيِ الْأَئِمَّةُ وَ الْأَئِمَّةُ أَبْوَابُ اللَّهِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ يَعْنِي يَأْتِيكُمْ بِعِلْمِ الْإِمَامِ».

شرح حال راوی

در عنوان یاد شده، تصحیف رخ داده و ضبط درست آن، اسماعیل بن علی الفزاری است؛ زیرا در منبع اصلی حدیث و دیگر منابع روایی که حدیث یاد شده را از تفسیر القمی نقل کرده‌اند، به همین صورت ثبت شده است.

در کتاب‌های رجالی شیعه و سنی از اسماعیل بن علی الفزاری یاد نشده و در اسناد روایات نیز قرار نگرفته است. در کتاب معجم رجال الحدیث و مستدرکات علم رجال الحدیث نام راوی اسماعیل بن علی الفزاری ذکر شده و ذیل آن، تنها به روایت تفسیر القمی اشاره شده است، درحالی که وی با عنوان اسماعیل الفزاری نیز در سند یک روایت علل الشرایع قرار گرفته و حدیث نقل کرده است.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی پیدا نیست و در سند روایت تفسیر کنز الدقائق، با دو واسطه از امام رضا(ع) روایت کرده است.

آیت الله بروجردی، محمد بن جمهور را که از اساتید حدیثی اسماعیل بن علی الفزاری است، یک بار از طبقه ششم و بار دیگر از کبار طبقه هفتم دانسته است، پس اسماعیل بن علی الفزاری در طبقه هفتم جای می‌گیرد.

استادان و شاگردان راوی

چون از راوی در کتاب‌های رجالی نام برده نشده و در طُرُق و اسناد ذکر نگردیده است، از استادان و شاگردانش اطلاعی به دست نیامد؛ لیکن در دو سند روایت تفسیر القمی و علل الشرایع، قاسم بن العلاء از اسماعیل بن علی الفزاری روایت کرده که از شاگردان حدیثی وی شمرده می‌شود و ایشان از محمد بن جمهور روایت کرده که از اساتید حدیثی او به شمار می‌آید.

مذهب راوی

با توجه به عدم یادکرد نام راوی در کتاب‌های رجالی، گرایش فکری و اعتقادی اسماعیل بن علی الفزاری مشخص نیست؛ ولی از مضمون دو روایت وی که در تفسیر القمی و علل الشرائع نقل شده، استظهار می‌شود که اسماعیل بن علی الفزاری از راویان امامی است.

روایت علل الشرایع:

«حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الدَّقَّاقُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ الْعَلَاءِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ الْفَزَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جُمْهُورٍ الْعَمِّيُّ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ثَابِتِ بْنِ دِينَارٍ الثُّمَالِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ(ع) يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّيَ عَلِيٌّ(ع) أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ هُوَ اسْمٌ مَا سُمِّيَ بِهِ أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ بَعْدَهُ قَالَ لِأَنَّهُ مِيرَةُ الْعِلْمِ يَمْتَارُ مِنْهُ وَ لَا يَمْتَارُ مِنْ أَحَدٍ غَيْرُهُ قَالَ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَلِمَ سُمِّيَ سَيْفُهُ ذَا الْفَقَارِ فَقَالَ(ع) لِأَنَّهُ مَا ضُرِبَ بِهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا أَفْقَرَهُ مِنْ هَذِهِ الدُّنْيَا مِنْ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ أَفْقَرَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَلَسْتُمْ كُلُّكُمْ قَائِمِينَ بِالْحَقِّ قَالَ بَلَى قُلْتُ فَلِمَ سُمِّيَ الْقَائِمُ قَائِماً قَالَ لَمَّا قُتِلَ جَدِّيَ الْحُسَيْنُ(ع) ضَجَّتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِالْبُكَاءِ وَ النَّحِيبِ وَ قَالُوا إِلَهَنَا وَ سَيِّدَنَا أَ تَغْفَلُ عَمَّنْ قَتَلَ صَفْوَتَكَ وَ ابْنَ صَفْوَتِكَ وَ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِمْ قَرُّوا مَلَائِكَتِي فَوَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَأَنْتَقِمَنَّ مِنْهُمْ وَ لَوْ بَعْدَ حِينٍ ثُمَّ كَشَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ(ع) لِلْمَلَائِكَةِ فَسُرَّتِ الْمَلَائِكَةُ بِذَلِكَ فَإِذَا أَحَدُهُمْ قَائِمٌ يُصَلِّي فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ الْقَائِمُ أَنْتَقِمُ مِنْهُمْ».

جایگاه حدیثی راوی

چون نام راوی در کتاب‌های رجالی نیامده، طبق قاعده از راویان مهمل شمرده می‌شود؛ اما به قرینه روایت قاسم بن العلاء از ایشان حُسن حال وی استظهار می‌گردد.

قاسم بن العلاء که از اسماعیل بن علی الفزاری روایت کرده، قاسم بن علاء آذربایجانی است که متحد با قاسم بن علاء همدانی است که امام هادی و امام عسکری(ع) را ادراک کرده و از وکلای امام زمان(ع) نیز شمرده می‌شود و نزدیک ۱۱۷ سال عمر کرده است.

شیخ طوسی درباره قاسم بن العلاء الهمدانی نوشته: "وكان جليل القدر، روى عنه الصفواني" و در کتاب الغیبه او را از سفرا و وکلای ممدوح امام عصر(ع) به شمار آورده و طبق روایتی که نقل کرده، برداشت می‌شود که پسر قاسم بن العلاء نیز از وکلا بوده است:

«أَخْبَرَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِيِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: رَأَيْتُ الْقَاسِمَ بْنَ الْعَلَاءِ وَ قَدْ عُمِّرَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ سَبْعَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْهَا ثَمَانُونَ سَنَةً صَحِيحَ الْعَيْنَيْنِ لَقِيَ مَوْلَانَا أَبَا الْحَسَنِ وَ أَبَا مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيَّيْنِ(ع)...».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴