اسماعیل بن علی معلم در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن علی معلم است. اسماعیل بن علی معلم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن علی معلم در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسماعیل بن علی المعلم[۱]، در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از تأویل الآیات الظاهرة ذکر شده است:
« قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى عَنْ هِشَامِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَلِيٍّ الْمُعَلِّمِ عَنْ بَدَلِ بْنِ الْمُحَبَّرِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ 
أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِيهِ
[۲] نَزَلَتْ فِي عَلِيٍّS وَ حَمْزَةَ»[۳].[۴]
شرح حال راوی
عنوان اسماعیل بن علی با وصف «المعلم» در کتاب‌های رجالی شیعه و سنی یافت نشده و در طُرُق و اسناد روایات نیز تنها در سند همین روایت ذکر گردیده است؛ همچنین شاهدی بر اتحادش با عناوین دیگری مانند ابو عبدالرحمن اسماعیل بن علی المسلمی[۵]، اسماعیل بن علی الهمدانی[۶] - که در رجال شیخ در اصحاب امام صادقS ذکر شده‌اند - اسماعیل بن علی بن قدامه[۷]، اسماعیل بن علی بن عبدالرحمن[۸]، اسماعیل بن علی دعبلی[۹] و... که در اسناد روایات واقع گردیده‌اند، به دست نیاوردیم. البته احتمال اتحادش با اسماعیل بن علی عمی که در رجال نجاشی عنوان شده است و عبدالعزیز بن یحیی راوی کتابش است[۱۰] وجود دارد؛ زیرا اولاً در سند روایت یاد شده، عبدالعزیز بن یحیی با یک واسطه از اسماعیل بن علی المعلم روایت کرده است و ثانیاً احتمال تصحیف «العمی» به «المعلم» بسیار قریب است. نجاشی: "إسماعيل بن علي العمي[۱۱] أبوعلي البصري أحد أصحابنا البصريين، ثقة له كتب منها كتاب ما اتفقت عليه العامة بخلاف الشيعة من أصول الفرائض"[۱۲].
شیخ طوسی: إسماعيل بن علي العمي، أبوعلي البصري، أحد شيوخنا البصريين، ثقة. له كتب كثيرة، منها كتاب ما اتفقت عليه العامة بخلاف الشيعة من أصول الفرائض[۱۳]، أخبرنا به أحمد بن عبدون، قال: أخبرنا أبوطالب الأنباري، قال: أخبرنا أبو بشر أحمد بن إبراهيم، قال: حدثنا عبدالعزيز بن يحيى بن أحمد، قال: سمعت إسماعيل بن علي يقرأ هذا الكتاب[۱۴]؛ إسماعيل بن علي العمي، أبو علي البصري، له كتب ذكرناها في الفهرست"[۱۵].
ابن حجر عسقلانی از رجالیان سنی به نقل از شیخ طوسی از راوی به عنوان اسماعیل بن علی قمی یاد کرده[۱۶] و نوشته است: "إسماعيل بن علي القمي؛ أبو علي البصري، سمع من نائل بن نجيح روى عنه عبدالعزيز بن يحيى بن أحمد، وذكره الطوسي في مصنفي الشيعة وقال ثقة"[۱۷].
متأسفانه گزارشی از شرح حال اسماعیل بن علی العمی جز آنچه نجاشی و شیخ طوسی ذکر کرده‌اند، در دیگر کتاب‌های رجال و تراجم یافت نشده است؛ لکن از سه تعبیر "أحد أصحابنا"، "أحد شيوخنا" و "له كتب" در نوشته‌های نجاشی و شیخ طوسی برداشت می‌شود که وی از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ امامی در دوران خود بوده و کتاب‌های متعددی تألیف کرده که تنها یک اثر را شیخ طوسی و نجاشی شناسایی و معرفی کرده‌اند.
محقق اردبیلی، اسماعیل بن علی العمی را با اسماعیل البصری متحد دانسته است [۱۸] که در بعضی اسناد روایات الکافی ذکر گردیده و از فضیل بن یسار روایت کرده است و ابن ابی عمیر نیز از وی[۱۹].
بعضی از نویسندگان در نقد دیدگاه محقق اردبیلی نوشتند که مراد از اسماعیل البصری در سند روایت الکافی، اسماعیل بن همام بصری کندی است[۲۰].[۲۱]
تحقیق
هر دو احتمال یاد شده، اشتباه هستند؛ زیرا:
- راوی کتاب اسماعیل بن علی العمی، عبدالعزیز بن یحیی بن احمد است که در سال ۳۳۲ هجری قمری وفات کرده[۲۲]، حال آنکه در سند روایت الکافی، ابن ابی عمیر که در سال ۲۱۷ هجری قمری از دنیا رفته، از اسماعیل البصری روایت کرده است.
- اسماعیل بن همام از امام رضاS روایت کرده و احمد بن محمد بن عیسی از وی[۲۳]، درحالی که اسماعیل البصری در سند روایت الکافی از فضیل بن یسار روایت کرده که از اصحاب امام صادقS شمرده شده، و محمد بن عیسی از وی روایت کرده، در نتیجه هیچ کدام از این دو تن (اسماعیل بن همام و اسماعیل بن علی العمی) با اسماعیل البصری که در سند روایت الکافی یاد گردیده است، از جهت طبقه یکسان نیستند، بلکه مراد از اسماعیل البصری در سند روایت الکافی به قرینه روایت ابن ابی عمیر از وی، ابو اسماعیل البصری است که در الفهرست شیخ طوسی؛ صاحب کتاب معرفی شده و ابن ابی عمیر راوی کتاب اوست[۲۴].[۲۵]
استادان و شاگردان راوی
اسماعیل بن علی العمی از کسانی همچون بدل بن المحبر[۲۶] و نائل بن نجیح[۲۷] روایت کرده[۲۸] که از اساتید حدیثی وی شمرده می‌شوند و راویانی نظیر هشام بن علی و عبدالعزیز بن یحیی[۲۹] نیز از او روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی اسماعیل بن علی به شمار می‌روند.[۳۰]
مذهب راوی
بی‌تردید، اسماعیل بن علی العمی امامی است؛ زیرا اولاً در رجال نجاشی که به راویان امامی اختصاص دارد، عنوان شده است و ثانیاً نجاشی با تعبیر "أحد أصحابنا"[۳۱] و شیخ طوسی با تعبیر "أحد شيوخنا"[۳۲] از وی یاد کرده‌اند.[۳۳]
جایگاه حدیثی راوی
شیخ طوسی و نجاشی به وثاقت اسماعیل بن علی العمی تصریح کرده و هر دو، تعبیر ثقة را درباره‌اش به کار برده‌اند[۳۴].[۳۵]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال النجاشی، ص۳۰، ش۶۳؛ الفهرست(الطوسی)، ص۲۹، ش۳۴؛ رجال الطوسی، ص۴۱۵، ش۶۰۰۱؛ معالم العلماء، ص۸، ش۳۴؛ خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۹، ش۸؛ ایضاح الاشتباه، ص۹۱، ش۳۳؛ الرجال (ابن داود)، ص۵۸، ش۱۸۹؛ رسائل الشهید الثانی؛ ج۲، ص۸۹۷، ش۱۸؛ مجمع الرجال، ج۱، ص۲۲۰؛ نقد الرجال، ج۱، ص۲۲۴، ش۵۲۳؛ حاوی الأقوال، ج۱، ص۱۵۰، ش۳۶؛ منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال، ج۲، ص۳۴۷، ش۵۷۸؛ جامع المقال، ص۱۰۱؛ الوجیزة فی الرجال، ص۳۱، ش۲۰۵؛ منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۲، ص۷۷، ش۳۷۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۲۸، ش۱۳۹۷؛ شعب المقال فی احوال الرجال، ص۵۴، ش۹۶؛ خاتمة المستدرک، ج۶، ص۶۲، ش۱۰۱؛ تنقیح المقال، ج۱۰، ص۲۴۶، ش۲۳۶۳؛ اعیان الشیعه، ج۳، ص۳۹۱؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعه، ج۱۹، ص۱۴، ش۵۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۵۴، ش۳۷۴؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۷۳، ش۱۳۹۸؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۹۰، ش۸۵۸. ب. منابع سنی: لسان المیزان، ج۱، ص۴۲۳، ش۱۳۲۲؛ معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ آیا آنکه بدو وعده‌ای نیکو داده‌ایم و او آن را خواهد دید چون کسی است که او را از کالای زندگانی این جهان برخوردار کرده‌ایم سپس در روز رستخیز از خوانده‌شدگان (به سوی دوزخ) است؟ سوره قصص، آیه ۶۱.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۸۸ به نقل از تأویل الآیات الظاهره، ص۴۱۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 183-184.
- ↑ شیخ طوسی: أسند عنه؛ (الرجال (طوسی)، ص۱۶۰، ش۱۸۰۸).
- ↑ الرجال (طوسی)، ص۱۶۱، ش۱۸۱۲.
- ↑ فرحة الغری، ص۶۳.
- ↑ الامالی (طوسی)، ص۱۹۹، ح۳۴۰.
- ↑ الامالی (طوسی)، ص۳۸۰، ح۸۱۵.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۲۹، ش۳۴.
- ↑ علامه حلی در ضبط العمی نوشته است: إسماعیل بن علی العمی: بالعین المهملة المفتوحة، و المیم المکسورة المخففة، أبو علی البصری: بالباء؛ (ایضاح الاشتباه، ص۹۱، ش۳۳).
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۰، ش۶۳.
- ↑ در بعض نسخه‌های الفهرست و در معالم العلماء، نام کتاب ما اتفقت علیه العامة و الشیعة من أصول الفرائض ذکر شده است. (معالم العلماء، ص۸، ش۳۴) که بر اساس احتمال یکم، محتوای کتاب بیان مسائل اختلافی شیعه و سنی است و بر پایه احتمال دوم، موضوع کتاب بیان مسائل اتفاقی شیعه و سنی است.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۲۹، ش۳۴.
- ↑ رجال الطوسی، ص۴۱۵، ش۶۰۰۱.
- ↑ در جامع الرواة نیز نام راوی با وصف القمی ثبت شده است. (ر.ک: جامع الرواة، ج۱، ص۹۹، ش۶۹۳).
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۴۲۳، ش۱۳۲۲.
- ↑ جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍS يَقُولُ...»؛ (الکافی، ج۲، ص۱۶۷، ح۱۰).
- ↑ تهذیب المقال، ج۱، پانوشت ص۴۳۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 184-187.
- ↑ ر.ک: الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۴۸.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۰، ش۶۲.
- ↑ أبو إسماعیل البصری له کتاب، رویناه بهذا الإسناد عن جماعة، عن أبی المفضل، عن ابن بطة، عن أحمد بن محمد بن - عیسی، عن ابن أبی عمیر، عنه؛ (الفهرست (طوسی)، ص۵۳۲، ش۸۵۹).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 187.
- ↑ بدل بن المحبر الیربوعی کنیته أبو المنیر من أهل البصرة؛ (الثقات (ابن حبان)، ج۸، ص۱۵۳).
- ↑ نائل بن نجیح الحنفی بصری یکنی أبا سهل خال عیسی بن أبان؛ (الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۷، ص۵۶، ش۱۹۸۵).
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۸۸؛ الارشاد، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ ر.ک: البرهان فی تفسیر القران، ج۴، ص۲۸۰، ش۸۱۷۷؛ الفهرست (طوسی)، ص۲۹، ش۳۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 188.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۰، ش۶۳.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۲۹، ش۳۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 188.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۰، ش۶۳، الفهرست (طوسی)، ص۲۹، ش۳۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 188.