ربا
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ربا (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
ربا در لغت، به معنای زیادی است[۱] و در اصطلاح شرع، بهره‌ای است که در قرض و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد[۲]. ربا، گرچه جزو مسائل اقتصادی فقه به حساب می‌آید، امّا از زاویه آثار و تبعات اجتماعی، دقیقاً از مباحث سیاسی اجتماعی جامعه تلقی می‌گردد. در قرآن کریم، برای نخستین بار با توجه به شرایط جامعه عرب جاهلی که ربا در روابط اقتصادی‌شان، امری رایج و معمولی بوده است، به عنوان یک پند اخلاقی، ربا را کاری ناپسند در پیشگاه الهی شمرده است[۳]، ولیکن بعدها با نزول آیه ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا...﴾[۴]، ربا یکی از محرمات و گناهان کبیره به شمار آمده است.
رباخواری در بعد اجتماعی، باعث استثمار و استعمار توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم می‌کند. از این‌رو، رباخواری در تعالیم اسلام در حکم جنگ با خدا به شمار آمده است[۵]. به همین منظور عقود اسلامی، به ویژه مضاربه، می‌تواند نقش اساسی در گردش صحیح پول و جلوگیری از استثمار و بهبود وضعیت معیشتی مردم داشته باشد. نخستین مضاربه در اسلام، مضاربه پیامبر(ص) با خدیجه(س) بوده است[۶][۷].
ربا در فرهنگ مطهر
ربا گرفتن اخذ مال غیر است ظلماً تا اعساری که از این طریق پیدا می‌شود فساد محسوب شود وگرنه صرف فقدان مقترض دلیل بر ظلم بودن اخذ ربا نیست، و باید گفت که فاقد شدن چنین مقترضی از جهت قلّت درآمد خود او است که محصول کار آتیه خود را در زمان جلوتر صرف می‌کند[۸]. ربابه معنی اخذ فضل در مقابل منافع عین مقروضه صحیح نیست. ولی به معنی اخذ عوض در مقابل عمل قرض صحیح است[۹]. «عن أَبی جَعْفَرٍ الْجَوَاد(ع): السُّحْتُ الرِّبَا» (ظاهراً مقصود این است که مقصود قرآن از کلمه سُحت، ربا است. به تفاسیر مراجعه شود)[۱۰]. «ربا در لغت به معنی زیاد شدن است. و ربا به معنی مصطلح که در اسلام تحریم شده به موجب تعریف، اخذ اضافه در مبادله مثلین است که می‌تواند مبادله پول با پول باشد یا مبادله دو کالای هم‌جنس و مشابه با گرفتن مقداری اضافه؛ بر خلاف بیع که مبادله متقابل دو جنس مختلف است و منافع طرفین در آن مبادله ملحوظ است. در بیع ممکن است یک طرف پول باشد، یعنی مبادله کالا و پول، و ممکن است هر دو طرف کالا باشند»[۱۱]. هر چه زائد بر مبلغ واقعی، متناسب با مدت و به خاطر زمان و عامل زمان گرفته شود، ربا است[۱۲]. ربا عبارت است از استفاده و استقلال و سرمایه‌داری با پول در شکل پولی[۱۳]. ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ﴾[۱۴].
[به عبارت دیگر] مراد از ربا زیاده نیست. بلکه ما یطلب به الزیادة است. در تفسیر کشّاف مراد از ربا را همان زیاده دانسته است و خطاب ﴿مَا آتَيْتُمْ﴾ را به ربادهندگان دانسته است و نکته ظلم بودن ربا را که از جمله ﴿لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ﴾ استفاده می‌شود ضایع کرده است[۱۵]. ربا این است که انسان می‌خواهد به وسیله پول، پول ایجاد کند، با پول کوچک‌تر پول بزرگ‌تر به دست آورد[۱۶]. مقصود از ربا در باب قرض همان فضل اقتصادی (یعنی زیادی ارزش) است. چنان‌که فقها هم تصریح فرموده‌اند که کل قرض یجر نفعا حرام ولو آنکه زیاده از جهت اشتراط وصفی باشد[۱۷]. آیه ﴿أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾[۱۸] را دو جور تفسیر کرده‌اند:
- مشهور بین مفسّرین این است که ربا اسم است از برای زیاده.
- صاحب مجمع‌البیان احتمال داده است که مراد از ربا معامله‌ای باشد که در آن زیاده است. ربا نوع خاصّی عمل اقتصادی است که در مقابل بیع قرار گرفته است[۱۹]. اگر شکل یک تعهد را داشته باشد که قهراً، قانوناً و عرفاً قرض دهنده حق دارد سود را مطالبه کند، این همان ربا است[۲۰].[۲۱]
ربا النسیّه
ربا النسیّه یعنی اگر کسی متاعی را به مدت می‌خرید و در رأس مدت نمی‌توانست ثمن آن را بپردازد، به طلبکار می‌گفت: زدنی فی الأجل ازیدک فی الثمن[۲۲].[۲۳]
ربا النقد
رباء النقد یا ربا الفضل، آن بیع درهم به درهمین و نظایر آن است[۲۴].[۲۵]
ربای قرضی
ربای قرضی این است که کسی جنسی یا پولی را به قرض بدهد، بعد منفعت بیش از آنچه که قرض داده بگیرد. منفعت لازم نیست از جنس همان چیزی باشد که به قرض داده شده است. هرچه که منفعت تلقی شود. در اصطلاح میگویند کل ما یجر تفعا هرچه که نفعی را در برداشته باشد[۲۶].[۲۷]
ربای معاملی
ربای معاملی عبارت است از زیاده در یکی از عوضین متجانسین، یا عبارت است از بیع (یا معامله‌ای) که مشتمل بر زیاده باشد. (بنابر اختلاف در اینکه مراد از ربا در آیه شریفه ﴿أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾ نفس زیاده در بیع است یا نفس بیع مشتمل بر زیاده است)[۲۸]. ربای معاملی این است که جنسی را به مثل خودش ولی با زیاده خرید و فروش کنند. اگر جنس با برابر خودش معامله شود جایز است. ولی با زیاده اگر معامله شود، این البته قرض نیست، بیع و معامله است ولی معامله ربوی است و جایز نیست، حرام است[۲۹]. [به تعبیر دیگر] ربای معاملی این است که در آن پای قرض در میان نیست. بلکه پای معاوضه در کار است. به ربای معاملی میگویند ربای جنس به جنس که چیزی را به جنس خودش معاوضه کنند. مثلاً گندم به گندم[۳۰].[۳۱]
منابع
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ المنجد، ص۲۴۷؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۹۴.
- ↑ النهایه، ص۳۷۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۵۳۸؛ مختلف الشیعه، ج۵، ص۱۱۴.
- ↑ ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ «و هر آنچه ربا بدهید تا (بهره شما را) در دارایی‌های مردم بیفزاید نزد خدا نمی‌افزاید و آنچه زکات بدهید که خشنودی خداوند را بخواهید؛ چنین کسان دو چندان (پاداش) دارند» سوره روم، آیه ۳۹.
- ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان میگویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است.».. سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ * يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند و نماز بر پا داشته و زکات داده‌اند پاداش آنان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند * ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۷-۲۷۸؛ بحار الانوار، ج۱۰۳، ص۱۰۶.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۶؛ بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۲؛ الکامل، ج۱، ص۵۶۹.
- ↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۱۳.
- ↑ مسأله ربا، ص۲۰۲.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۸۹.
- ↑ مسأله ربا، ص۲۴۹.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۰۷.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۲۷.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۷۳.
- ↑ «و هر آنچه ربا بدهید تا (بهره شما را) در دارایی‌های مردم بیفزاید نزد خدا نمی‌افزاید» سوره روم، آیه ۳۹.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۹۸.
- ↑ مسأله ربا، ص۲۸.
- ↑ مسأله ربا، ص۲۱۶.
- ↑ «خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ مسأله ربا، ص۲۱۳.
- ↑ مسأله ربا، ص۵۷.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۴۳۰.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۹۵.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۴۳۱.
- ↑ مسأله ربا، ص۱۹۵.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۴۳۱.
- ↑ مسأله ربا، ص۴۲.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۴۳۱.
- ↑ مسأله ربا، ص۲۵۲.
- ↑ مسأله ربا، ص۷۷.
- ↑ مسأله ربا، ص۴۲.
- ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۴۳۱.