ربا در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ربا است. ربا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ربا در قرآن - ربا در فقه اسلامی - ربا در فقه سیاسی - ربا در جامعه‌شناسی اسلامی - ربا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ربا از گناهان کبیره به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در معامله، یا قرض دادن مالی به شرط زیادی. بر این اساس. آیات و روایات رباخواری را حرام می‌دانند و حکمت آن ظالمانه بودن و جلوگیری از استثمار و استعمار توده‌های ضعیف است. رباخواری به‌عنوان جنگ با خدا اعلام شده است: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است.

معناشناسی

ربا اسم مصدر از ریشه "ر ـ ب ـ و" به معنای زیادت است. برخی واژه‌پژوهان زیادت بر اصل مال را معنای آن دانسته‌اند. معادل فارسی آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است. در قرآن کریم از این ریشه، "ربت" به معنای فزونی یافتن و بالا آمدن نیز به کار رفته است.

ربا در اصطلاح شرع، بهره‌ای است که در قرض و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به قرض داده شده یا در یکی از دو طرف داد و ستد در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود.

ربا در قرآن

واژه "ربا" ۸ بار در قرآن به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان یهودیان: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾، ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، حرمت آن در اسلام: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و از عذاب دردناک رباخواران در جهنم خبر داده است: ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾.

ربا در جوامع گذشته

گرچه با مطالعه آثار تاریخی نمی‌توان زمان مشخصی را برای آغاز رباخواری در جوامع پیشین بشری نمایاند اما براساس گفته برخی، سودجویی از راه پول (رباخواری) در میان ملل و اقوام گذشته همواره رواج داشته؛ ولی عملی زشت و ظالمانه به شمار می‌آمده است و رباخواران از سوی مردم نکوهش می‌شده‌اند .

بر پایه آثار به جای مانده از سومریان، وام دادن در میان آنان ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد رایج بوده و در برابرش سودی از همان جنس از ۱۵ ـ ۳۳% افزون بر اصل مال از وام گیرنده می‌گرفتند. در مصر باستان نیز رباخواری تا آنجا که سود از اصل مال فراتر نمی‌رفت جایز بوده و این، همان چیزی است که در قرن ۲۰ میلادی قانون مدنی مصر (ماده ۲۳۲) به آن تصریح کرده است.

بابلیان نیز ربا را به رسمیت شناخته و نرخ بهره را ۲۰% برای وام فلز و ۳۳% برای وام دیگر اجناس قرار داده بودند. نرخ بهره در میان بوداییان هند ۱۸% بود و در چین نیز تلاش‌هایی برای براندازی این پدیده انجام می‌گرفت، چنان که در هزاره پیش از میلاد، حکومت "وانگ ان شی" کشاورزان را از چنگ رباخواران (که آنان را به بردگی می‌گرفتند) رهایی بخشید.

با آنکه افلاطون و ارسطو از فلاسفه یونان نیز رباخواری را تحریم کرده‌اند منتها رباخواری در میان یونانیان پیش از دوران اصلاحات و قانونگذاری معروف "سولون"، میان رومیان پیش از وضع الواح دوازده‌گانه، بی‌هیچ محدودیتی رایج بوده است. رباخواری در همه شرایع آسمانی حرام دانسته شده است.

قرآن کریم از رباخواری یهودیان، با وجود تحریم و نهی از آن در متون دینی آنان خبر می‌دهد: ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، بر این اساس، مفسران یکی از اسباب لعن شدن برخی از بنی‌اسرائیل از زبان داود و عیسی (ع) را رباخواری آنان دانسته‌اند: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾، ﴿كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾. در بخش‌هایی از تورات رباخواری نکوهش شده و چون متدینان باید با یکدیگر زندگی همنواختی داشته باشند، از آن نهی شده است. این حکم درباره نامتدینان به دین یهود تفاوت داشته و قرض ربوی به آنان بی‌اشکال بوده است. بر پایه گزارش برخی متون تاریخی، یهودیان به همکیشان خود هم رحم نمی‌کردند و افزون بر گرفتن ربا از آنان، بدهکاران را به اسارت و در مواردی به دیگر ملت‌ها به نامِ برده می‌فروختند. نحمیای نبی، با نکوهش این هنجارشکنی، رباخواران را توبیخ می‌کند. براساس گزارش برخی منابع، رباخواری در دین یهود عملی ناپسند، غیر انسانی و در اندازه شرک بوده است. یهودیان، شهادت رباخوار را پذیرفته نمی‌دانند و معتقدند مجازات‌هایی، مانند کفّاره دادن، روزه گرفتن و در مواردی محکومیت به تازیانه خوردن، برای رباخواران در این آیین آمده‌اند. قرآن کریم رباخواری را از اسباب حرمت برخی از غذاهای پاکیزه و حلال بر یهود دانسته است: ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا﴾، ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾

در مسیحیت نیز حکم حرمت ربا در تورات نسخ نشده، بلکه بر آن تأکید شده و براساس برخی آموزه‌های انجیل، قرض دادن به امید پس گرفتن آن نکوهش شده است، در نتیجه قرض دادن برای سودخواری، مسلّم‌تر در دین مسیح ممنوع است؛ ولی مسیحیان این ممنوعیت را تحت تأثیر یهودیان نادیده می‌گرفته؛ حتی در پی تجویز قانونی آن بوده‌اند که کلیسا آن را نپذیرفت. مسیحیان نجران هنگامی که با پیامبر (ص) معاهده صلح امضا کردند، رسول خدا (ص) ترک رباخواری را از شرط‌های این معاهده قرار داد که مسیحیان بر اثر عادت به رباخواری به این پیمان وفادار نماندند و بعدها عمر (خلیفه دوم) آنان را کوچ‌اند.

انواع ربا در دوران جاهلیت

در دوران جاهلیت نیز ربا خواری رایج بوده و ربا در چهره‌های گوناگون دریافت می‌شده است:

1. شرط ربا در قرض: در این گونه ربا، رباخوار درهم و دینار حتی کالاهای مصرفی را ـ مانند گندم، جو و خرما ـ در زمانی مشخص به نیازمند قرض می‌داد و بیش از آن را در زمان مقرّر پس می‌گرفت. ربا در کالای مصرفی در میان اهل مدینه رایج و در مواردی افزوده‌ای که رباخوار می‌گرفت، ۵۰% پیش از مالی قرض داده شده بود.
2. تمدید مهلت قرض: به گفته مفسران، ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، در روزگار جاهلیت، اگر بدهکار برای پرداخت بدهی خود در موعد مقرر توان نداشت، میان او و طلبکار بر سر تمدید مهلت بازپرداخت قرض تا سال دیگر و افزایش مبلغ قرض به هنگام بازپرداخت توافق انجام می‌گرفت. این توافق می‌توانست هر سال تکرار شود.
3. ربای نسیه: در ربای نسیه، مبلغی به قرض می‌دادند و با گیرنده آن شرط می‌کردند هر ماه مبلغ معیّنی سود به قرض دهنده بپردازد و اصل مال تا مدت مشخصی نزد بدهکار بماند و چنانچه در پایان مهلت مقرر، بدهکار برای پرداخت اصل آن توانایی نداشت، با افزایش اصل قرض بار دیگر مهلتی می‌گرفت.
4. ربا در بیع نسیه: این نوع ربا ویژه فروش جنس به صورت نسیه بود و وقتی مشتری در مهلت مقرر نمی‌توانست بدهی خود را پرداخت کند، فروشنده در برابر فرصت بیشتری که به او می‌داد، بر مبلغ طلب خود می‌افزود.
5. ربا در بیع سلف: در دوران جاهلیت، سرمایه‌داران خرمای کشاورزان را پیش از برداشت می‌خریدند و اگر فروشنده در وقت تحویل نمی‌توانست آن را به خریدار بدهد، با یکدیگر توافق می‌کردند قسمتی از محصول را در مهلتی دیگر به مقدار بیشتر بپردازد. برپایه گزارشی در شأن نزول آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾، عثمان بن عفان و عباس بن عبدالمطلب این گونه معاملات را انجام می‌داده‌اند که این آیه فرود آمد و آنان را به رهاسازی اموال ربوی امر کرد.

حرمت ربا در قرآن

قرآن کریم با ایجاد تقابل میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی مشروع و حلال و رباخواری را نکوهش کرده و به صراحت آن را حرام می‌خواند: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾. و ﴿وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾. و با خطاب به مؤمنان آنان را از رباخواری برحذر می‌دارد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾. "اکل ربا" که آیه ﴿لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا﴾ از آن نهی می‌کند، هرگونه تصرف در مال ربوی است.

فقهاء برای ربا دوگونه حرمت تکلیفی و حرمت وضعی برشمرده‌اند: حرمت تکلیفی، حرام بودن نفس عمل است و حرمت وضعی، آن است که عوض و معوّض در ربای معاملی به بایع و مشتری منتقل نمی‌شود و در ربای قرضی، قرض‌ گیرنده حق ندارد در آنچه قرض گرفته تصرف کند و قرض دهنده مالک مقدار زیادی نمی‌شود. براساس روایات اسلامی نیز ربا از گناهان کبیره و درآمدزایی از این راه، بدترین و خبیث‌ترین کسب‌هاست. همه انبیا و کتاب‌های آسمانی آن را حرام دانسته‌اند. برپایه روایتی، پس از نزول آیه ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾ پیامبر (ص) به فرماندار مکه دستور داد اگر آل‌مغیره ـ از قبایل معروف رباخوار ـ از رباخواری دست برندارند، با آنها بجنگد. براین‌ اساس، حرمت رباخواری اجماعی و از ضروریات دین به شمار آمده است و براساس برخی روایات، هرکس آن را حلال شمارد، مرتد است و در زمره کافران.

دفعی یا تدریجی بودن تحریم ربا

مفسران در چگونگی تحریم ربا در اسلام اختلاف دارند: شماری تحریم آن را دفعی دانسته و معتقدند رباخواری با نزول آیات: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ حرام شده است، سپس آیه ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و برخی آیات دیگر، برای تأکید بر بزرگ بودن معصیت رباخواری و مبالغه در تحریم ربایند که از پیش ابلاغ شده بود. به باور بعضی، قرآن در آیات مکی از ربا سخن گفته است.

برخی معتقدند رباخواری در سه یا ۴ مرحله تحریم شده است و در توجیه آن گفته‌اند رباخواری در جزیره‌العرب چنان گسترده بود که تحریم آن در یک مرحله، مشکلاتی برای جامعه اسلامی پدید می‌آورد، از این رو خدا با فرو فرستادن آیات گوناگون از آغاز بعثت، رباخواری را نکوهید و کم کم زمینه تحریم آن را فراهم آورد. بر اساس این دیدگاه، تحریم ربا خواری با موعظه و نصیحت آغاز شد؛ سپس به صورت جزئی تحریم گشت و سرانجام، به شکل قطعی و فراگیر حرام و از آن نهی گردید. برخی با بررسی محتوای آیات ربا به استناد تفاوت مفاد این آیات، تدریجی بودن حکم ربا را از آن دریافته‌اند. در این دیدگاه، آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ به عدم رشد ربا و برخوردار نبودن رباخوار از پاداش الهی اشاره دارد و بیانگر آن است که خدا به چنین مالی برکت نمی‌دهد. این با مفاد آیه ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾ که درباره نابودی رباست، تفاوت دارد، چنان که مضمون آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ نیز با آیه ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و با پیام آیه ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾ یکسان نیست. تفاوت این آیات در اطلاق و عدم اطلاق، نیز در کیفیت انذار و تهدید به عذاب الهی است. براین‌اساس، اسلام با ۴ گام حکم حرمت ربا را قطعی ساخته است.

گام یکم: برخی از مفسران، آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ را نخستین هشدار قرآن درباره ربا و در مکه دانسته‌اند. این آیه به نکوهش رباخواری پرداخته و به برخوردار نبودن رباخوار از پاداش الهی بسنده کرده؛ ولی از تحریم ربا سخن نگفته است.

گام دوم: بیان حرمت ربا در دین یهود، مسلّم دانسته شده و آنان به همین جرم در دنیا و آخرت عذاب شده و می‌شوند: ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا﴾، ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾؛ همچنین بر اساس تفسیری ذیل آیات ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾، ﴿كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾ ربا خواری آنان از اسباب لعن آنها بر زبان داود و عیسی (ع) بوده است. با نقل این گزارش، گام دوم در تحریم ربا برداشته شد و آمادگی ذهنی مسلمانان را برای پذیرش آن بیشتر کرد.

گام سوم: در این مرحله، از رباخواری به صورت جزئی و به صراحت نهی شده و رباخوارانی که ربای مضاعف (ربای فاحش) می‌ستاندند، به عذاب وعده داده شده‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾. برخی الف و لامِ ﴿الرِّبَا﴾ را برای عهد و به معنای ربایی می‌دانند که نزد مخاطبان شناخته شده بوده است. در این آیات برای نخستین بار مسلمانان به شکلی صریح از رباخواری مضاعف نهی شده‌اند.

گام چهارم: در این مرحله، حرمت رباخواری به گونه‌ای صریح و بی‌هیچ تمایزی میان کم و بسیار آن، در آخرین آیات نازل شده بر پیامبر اعظم (ص) بیان شده است. در این آیات که بر اساس گفته‌ای با فاصله ۷ ساله از نزول آیه ربا در سوره آل‌عمران نازل شده است، رباخواران به کسی تشبیه شده‌اند که بر اثر تماس شیطان (تصرف شیاطین در قوای دماغی‌شان) دیوانه شده و تعادل خود را از دست می‌دهد: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و به رباخواران سرگرم رباخواری که مانده مال ربوی را طلب می‌کنند، هشدار می‌دهد که جنگی از سوی خدا و فرستاده‌اش بر ضد آنان بر پا خواهد شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾، ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾..

حکمت حرمت ربا

رباخواری در بعد اجتماعی، باعث استثمار و استعمار توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم می‌کند. از این‌رو، رباخواری در تعالیم اسلام در حکم جنگ با خدا به شمار آمده است: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾. امام رضا (ع) سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و فساد اموال دانسته همچنین رواج یافتن خیرات و کارهای نیک در میان مردم را از دیگر ادله تحریم ربا برشمرده‌اند.

بر پایه روایاتی، رواج رباخواری سبب نابودی اجتماع است. برخی، رباخواری را به جهت مخالفت آن با آیه ﴿وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ که به مراعات معسر دستور می‌دهد، حرام دانسته‌اند؛ با این توجیه که براساس این آیه، طلبکار می‌بایست بدون افزون بر مبلغ دِین به معسر مهلت بدهد؛ اما رباخوار در مقابل اضافه کردن مبلغ دین مهلت می‌دهد.

کیفر رباخواری

رباخواری از گناهان کبیره است و خدا به آن، عذاب و خلود در جهنم را وعده می‌دهد: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. به فرموده پیامبر اکرم (ص) در مورد ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا﴾ یکی از گروه‌های ده‌گانه‌ای که روز قیامت چهره‌شان دگرگون می‌شود؛ ولی مردم آنها را می‌شناسند، رباخواران هستند؛ آنان در حالی که به صورت بر زمین کشیده می‌شوند، محشور می‌شوند.

براساس روایت ابن مسعود، ربادهنده، ربا گیرنده، واسطه‌های قرارداد ربوی، شاهدان و نویسندگان سند را رسول خدا (ص) نفرین فرمود. خدا به رباخواران هشدار می‌دهد در صورت دست برنداشتن از رباخواری، خود را برای پیکاری از سوی خدا و رسولش آماده کنند: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾. به گفته برخی آیه بر جواز جنگ با مسلمان رباخوار دلالت دارد. برخی مفسران، براساس این آیه، رباخواران را بر اثر سرپیچی‌شان از حکم الهی سزاوار قتل در دنیا و آتش جهنم در قیامت دانسته‌اند. به گفته ابن‌عباس، امام مسلمین رباخواران را نخست به توبه فرا می‌خواند و اگر توبه نکنند، کشته می‌شوند. امام صادق (ع) فرمود اگر رباخوار پس از تأدیب به رباخواری بازگردد، کشته می‌شود. روایاتی که از قتل رباخوار به گونه‌ای مطلق سخن می‌گویند، در همین جهت در خور بررسی‌اند؛ مانند اینکه پیامبر (ص) فرمود: هرکس رباخواری کند، قتل او واجب است. امام صادق (ع) نیز وقتی آگاهی یافت شخصی رباخواری می‌کند، فرمود: اگر قدرت و امکانات داشتم، گردنش را می‌زدم. به باور مفسران، اگر رباخوار ربا را حرام ندانسته و بر حلّیت آن پای فشرد، مرتدّ و اموالش فیئ مسلمانان است. ربا، گرچه در ظاهر سبب افزایش اموال است اما برکت را از مال رباخوار می‌برد. قرآن کریم در سنجش ربا با انفاق در راه خدا، تأکید دارد خدا ربا را مایه نابودی اموال و صدقات را برکت دهنده اموال نهاده است: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾، چنان که در آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ به عدم برکت و افزایش اموال مردم از راه ربا اشاره دارد.

برخی بر پایه آیات قرآن، ۵ گونه عقوبت را برای ربا خواری برشمرده‌اند:

1. تخبط: در معنای آن گفته شده که رباخوار در قیامت به گونه ای شکمش نفخ می‌‌کند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به زمین می‌‌خورد: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.
2. محق: هلاک و استیصال و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه فرزندان او از آن مال بهره می‌برند: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾.
3. جنگ با خدا: در حقیقت رباخواران در حکم قطّاع الطریق هستند: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾.
4. کفر: این عقوبت بر اساس آیات: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ و ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾ برای رباخوار ثابت شده است.
5. خلود در آتش: این کیفر نیز در آیه ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ برای رباخوار یاد شده است.

تفاوت بیع و ربا

پس از نزول حکم حرمت ربا، برخی با تشبیه بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. بعضی در پی حلال دانستن اموال ربوی برآمده‌اند؛ با این استدلال که بیع و ربا همانندند و همان گونه که اگر جنس به دیناری خریداری و سپس به دو دینار فروخته شود جایز است، چنانچه دیناری نیز در وقت نیاز قرض داده شود و دو دینار گرفته شود، جایز است. خدا با ردّ چنین استدلالی، تحلیل و تحریم هر چیز را پیرو مصالح و مفاسد آن دانسته است، چنان‌که حلّیت بیع، تابع مصالح آن و حرمت ربا پیرو مفاسد آن است. افزون بر آنکه بیع برای حاجت و نیاز انجام می‌گیرد و در آن زیانی نیست؛ اما ربا بر اثر اضطرار است و در برابر آن، رباخوار مالک مالی بی عوض می‌گردد. بر اساس نقل برخی مفسران، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ درباره ربا و مراد از ﴿إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ﴾ بیع و شراست.

اقسام ربا

مفسران، زیاده‌ای را که در قرض یا بیع مکیل و موزون همجنس شرط شود، حرام دانسته‌اند. بر این اساس، اگر کسی مالی را بدون شرط زیادی در آن قرض یا هدیه دهد و در نفسش دریافت بیش از آن را انتظار داشته باشد، درصورتی که دریافت کننده بیش از مقدار قرض یا هدیه گرفته شده را برگرداند، بر گیرنده آن اضافه حلال است. براساس دیدگاه برخی از مفسران، آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ در این باره نازل شده است. روایت امام صادق (ع) در تفسیر این آیه نیز مؤید همین معناست. برخی بر اساس آیه ﴿وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾ پیامبر اکرم (ص) را از شمول این حکم استثنا کرده‌اند. بر این اساس، آن حضرت اگر چیزی را به کسی بخشد، نباید درون خود انتظار دریافت بیش از مال بخشیده شده را داشته باشد. بر این ‌پایه، گرفتن هر نوع زیاده‌ای ربای مصطلح نیست هرچند در برخی روایات بر آن ربا اطلاق شده باشد. به هر روی، دانشمندان مسلمان ربا را به دوگونه قسمت کرده‌اند.

ربای قرضی

به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در عقد قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند. فقها هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در وصف نیز باشد (زیاده حکمیه)، ربا و حرام است. از ربای قرضی به "ربا النسیئه" و "ربای جلی" نیز یاد شده است.

برخی چون در جزیره‌العرب پیش از اسلام تنها ربای قرضی رایج بوده است، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ را که از رباخواری نهی می‌کند، گویای حرمت این نوع ربا دانسته و آن را در این حرمت صریح می‌دانند. به گفته فقها، شرط زیادت می‌تواند به دو گونه صریح و ناصریح باشد. شرط ناصریح، یعنی در سخن شرطی یاد نمی‌شود؛ اما مرتکز ذهنی آنان این است که مطابق عرف بازار عمل کنند و در بازار به شکل طبیعی، درصدی افزون بر مال قرضی پس می‌دهند؛ البته اگر بدون آنکه شرط صریح یا ضمنی در کار باشد، خود قرض گیرنده، افزون بر مبلغ قرض گرفته را بپردازد، حلال است؛ حتی بر پایه روایات این کار مستحب است. فقها در این باره که شرط زیاده آیا تنها در مال زاید بر اصل، مؤثر و سبب حرمت آن می‌شود، یا اینکه مایه حرمت تصرف در مال قرض گرفته شده نیز می‌شود، اختلاف دارند. برخی، نه تنها سودی را که در ربای قرض گرفته می‌شود، هرگونه تصرف قرض گیرنده در مال قرض گرفته شده را حرام می‌دانند، چون این عقد در بردارنده شرط فاسدی است. در مقابل، بعضی با رد ادله مخالف، تصرف قرض گیرنده در مال قرض گرفته شده را جایز و تنها گرفتن اضافی را حرام می‌دانند.

ربای معاملی

از این گونه ربا به "ربای فضل" نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن داد و ستد شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند.

فقها اختلاف دارند که مکیل و موزون بودن کالا در چه زمانی لحاظ می‌شود: برخی با ملاک قرار دادن زمان رسول خدا (ص) در مکیل و موزون گفته‌اند شرط زیادت در داد و ستد کالایی رباست که در آن زمان با کیل یا وزن انجام می‌شده است. در مقابل، بسیاری بدون نگاه به زمان، مناطق و جوامع مختلف بشری را ملاک مکیل و موزون بودن اجناس قرار داده و گفته‌اند چنانچه جنس در شهری مکیل یا موزون بود، شرط زیاده در آن را ربا دانسته‌اند. به گفته برخی، ملاک مکیل و موزون بودن جنس آن است که در بیشتر شهرها یا دست کم در نیمی از شهرها آن جنس با کیل و وزن معامله شود. برخی نیز شرط زیاده را تنها در اجناس شش‌گانه (طلا، نقره، گندم، جو، نمک و خرما) ربا دانسته‌اند و با تمسک به روایاتی از پیامبر (ص) در این باره شرط زیاده در خوردنی و نوشیدنی‌ها را ربا نمی‌دانند. به گفته بعضی، فقهاء اهل سنت در ربای فضل که در ۷ چیز است ـ طلا، نقره، گندم، جو، کشمش، نمک، خرما ـ یکسان نظر دارند؛ ولی در موارد دیگر اختلاف دارند.

عمومیت حکم ربا

گرچه در حرمت ربا دانشمندان مسلمان اختلافی ندارند، در برداشت این حکم از قرآن و روایات اختلاف هست: به دیده مفسران و فقهای اهل سنت، آیات قرآن به صراحت، ربای نسیه (ربای قرضی) را که در دوران نزول رایج بوده، حرام دانسته و از آن نهی کرده‌اند؛ اما حرمت ربای معاملی (ربای فضل) را نمی‌توان از قرآن دریافت و نمی‌توان نهی آیات و وعده عذاب در آن را درباره این نوع از ربا دانست. بر این اساس، برای استنباط حکم ربای معاملی باید سراغ سنت نبوی (ص) رفت که ربای معاملی در اصل جایز است؛ اما چون به ربای نسیه می‌انجامد، بر اساس قاعده "سد ذرائع" آن را حرام دانسته‌اند. به هر صورت، به نظر فقها هنگام ضرورت، گرفتن مال ربوی حرام نیست. فقهای امامیه، افزون بر آیات با تمسک به روایات معصومان (ع) تحریم ربا را عام دانسته و معتقدند ربا در دو حوزه داد و ستدها و قرض می‌تواند پدید آید. بر این اساس، گرچه آیات ربا درباره ربای جاهلی و نوع خاصی از آن فرود آمده‌اند که در جاهلیت مرسوم بوده، بر پایه قاعده اصولی "المورد لایخصص الوارد" نمی‌توان آیات را به شأن نزول تخصیص زد.

فقهای امامی، از تخصیص آیات تحریم ربا با آیات احسان نیز سخن گفته‌اند. بر این پایه، ربای قرض پدر به فرزندش را جایز دانسته‌اند. در منابع فقهی، مستثنیاتی برای حرمت ربا برشمرده‌اند و افزون بر حکم به جواز ربای پدر و فرزند، از جواز ربای عبد و مولا، همسر به همسر و ربای مسلمان به کافر حربی، اگر گیرنده زیاده مسلمان باشد، سخن گفته‌اند.

منابع

1. خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳
2. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
3. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت