بحث:ربا در قرآن

آیه ربا

واژه رِبا ۸ بار در قرآن کریم به کار رفته: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (سه بار)، ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾. از آنجا که خداوند فقط در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ صریحاً فرمان ترک ربا را صادر فرموده، این آیه به "آیه ربا" شهرت یافته است.

ربا در لغت از ریشه ربو و به معنی زیاد شدن و رشد کردن و معادل بهره در زبان فارسی است و در اصطلاح قرآن و شرع عبارت است از فایده / سود یا ربحی است که ربا دهنده علاوه بر پول خویش از بدهکار دریافت می‌کند. البته از دیدگاه قرآن در آیه ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾، دو نوع ربا و افزایش بر سرمایه وجود دارد، یکی همین ربای مذموم مذکور است که دستخوش نابودی می‌گردد: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا﴾ و فقط وَبال اخروی آن برای انسان می‌ماند و دیگری ربا، افزونی یا برکتی است که از جانب خداوند به صدقه / زکات تعلق می‌گیرد: ﴿وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ﴾؛ شبیه همین معنی را با الفاظی دیگر در آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ می‌بینیم.

قبل از ظهور اسلام، رباخواری در شبه جزیره عرب شایع بود و عده‌ای از اشراف از این طریق کسب درآمد می‌کردند. در این کار، یهودیان پیشگام شدند و شاید آنها معاملات ربوی را در حجاز رواج داده بودند. قرآن، ضمن اشاره به این قضیه، عدم پایبندی یهودیان به کتاب آسمانی خود را بیان نموده و از کیفر الهی خبر داده است: ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا * وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ﴾؛ همچنان که رشوه‌خواری بزرگانشان در قرآن گزارش شده است.

مسیحیان و اعراب نیز در معاملات ربوی سهیم بودند و از نیازمندان به پول، ربا می‌گرفتند. این مطلب از مفاد قرارداد صلح پیامبر (ص) با مسیحیان نجران پیداست. در آن قرارداد آمده است: "هرکس از ایشان پیش از این، ربایی خورده به عهده من نیست".

خط سیر تاریخی ربا در قرآن کریم از قرن نهم بعثت تا دهم هجری ترسیم شده است. در قرآن کریم درباره مخالفت و پرهیز از ربا شدتی به کار رفته که کمتر در فروع دین پیشینه دارد. در اسلام، عدالت‌خواهی و ستم ستیزی، اصلی انکارناپذیر است. عدالت، معیاری کلی است که اسلامی بودن بیشتر فعالیت‌های اقتصادی را می‌توان با آن ارزیابی کرد. رباخواری با این اصل در تضاد است و به همین دلیل، قرآن، آن را تحریم کرده است. قرض ربوی، استثمار انسان و تضییع حقوق افراد فقیر از سوی ثروتمندان است.

اولین آیه‌ای که خداوند موضوع ربا را در آن مطرح ساخته در سال نهم بعثت و آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ﴾ سوره روم است. در این آیه خداوند، فقط از بی‌برکتی ربا در نزد خویش و فزونی یافتن نکاتی که برای رضای او پرداخت می‌شود، سخن گفته و صریحاً رباخواری را نهی نفرموده است. مرحله بعد را که از صراحت برخوردار است در سال سوم هجری در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً﴾ سوره آل عمران می‌بینیم که از نوعی ربا که در جاهلیت مرسوم بوده و برخی مسلمانان به آن مبتلا شده‌اند نهی می‌کند. در عصر جاهلی افراد نیازمند از توانگران، وام می‌گرفتند بدون قرار پرداخت اضافی؛ بعد از پایان مدت مقرر در صورت ناتوانی بدهکاران از بازپرداخت، تقاضای تمدید مهلت می‌کردند و طلب‌کاران با افزایش میزان بدهی موافقت می‌نمودند. این روند افزایشی تا زمان بازپرداخت بدهی ادامه می‌یافت. شکل دیگری از ربای جاهلی مربوط به قرض‌های حیوانی بود. در برابر تمدید، بدهی به حیوانی با سن بیشتر حواله داده می‌شد. مثلاً اگر طرف، شتر یک ساله را بدهکار بود، در پایان مدت در صورت ناتوانی در ادای دین، متعهد می‌شد که پس از یک سال، شتر دو ساله بپردازد. اگر شتر دو ساله بود، متعهد به پرداخت شتر سه ساله می‌شد .

مرحله نهایی را در سال نهم هجری در اواخر سوره بقره و پس از آیه انفاق در آیات ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُواْ الصَّلاةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ ﴾ مشاهده می‌کنیم که شامل اعلام بی‌برکتی ربا و کافر و گناهکار بودن رباخوار و نهی توأم با تهدید به خلود در آتش است. به‌ویژه در دو آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾، ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾ مؤمنان را از رباخواری برحذر می‌دارد و آنها را از پیامدهای رباخواری که اعلان (دشمنی) جنگ با خدا و رسول اوست، آگاه می‌سازد. در نهایت، علت حرمت ربا را که همان ستم است، بیان می‌کند: "اگر از این کار زشت دست بردارید، اصل مال شما متعلق به خودتان است. در این صورت، نه به واسطه گرفتن اضافه، ستم کرده‌اید و نه به دلیل نگرفتن اصل سرمایه، ستم دیده‌اید".

فقهاء اعم از شیعه و سنی، ربا را حرام می‌دانند. برخی فقهای شیعه ربا را بر دو گونه معاملی و قرضی تقسیم نموده و می‌گویند:

1. ربای معاملی همچون فروختن دو جنس مشابه هم به یکدیگر است به شرط آنکه درخواست زیاده شود به‌ویژه در مورد جنسی که وزن می‌شود، موضوع ربا حساس‌تر است تا جنسی که پیمانه می‌شود؛ به طوری که یکی از آن دو مقداری بیش از دیگری داشته باشد؛ مانند این که شخصی ۱۰۰ کیلو گندم را با ۱۲۰ کیلو گندم معاوضه کند. این نوع ربا، هم در معامله نقد و هم در معامله نسیه محقق می‌شود و بنا به نظر مشهور فقها اختصاص به اموال موزون (وزن شدنی) و مکیل (پیمانه‌ای) دارد. برخی از فقها آن را در معامله اموال شمردنی نیز جاری می‌دانند. همچنین نظر مشهور فقها ممنوعیت ربا در تمامی معاملات است نه اینکه اختصاص به عقد بیع داشته باشد.
2. ربای قرضی به معنای قرض دادن به شرط زیادت است، هر چند مکیل و یا موزون نباشد، مثل آنکه یک درهم قرض بدهد و شرط کند که دو درهم بگیرد. ربای قرضی رایج‌ترین نوع ریاست به این صورت که فرد برای تأمین نیاز مالی جهت امور مصرفی خویش یا سرمایه‌گذاری، تقاضای قرض می‌کند و در ضمن عقدِ قرض متعهد می‌شود آنچه را میگیرد در سررسید معین با سودش باز گرداند. این نوع ربا هم، حرام است.