ربا در جامعه‌شناسی اسلامی

رباخواری

یکی از راه‌های کسب غیرمجاز ثروت، رباخواری است. رباخواری علاوه بر آثار و پیامدهای ویرانگر روحی و اخلاقی، نظام اقتصادی جامعه را نیز به زیان توده‌های ضعیف مختل می‌سازد. اعتباریابی این شیوه از درآمد، به مرور ثروتمندان و متمکنان را تشویق و تحریک کرده تا به جای کار و تلاش مفید، و کسب ثروت از مجاری مشروع و فعالیت‌های مجاز، به تنبلی و تن‌آسایی روی آورده و از سود حاصل از سرمایه خود که معمولاً حاصل رنج و تلاش توده‌های ضعیف است، ارتزاق کنند و سرمایه خویش را روز به روز افزایش دهند. بدیهی است شیوع این عمل در جامعه و عدم برخورد ضابطه‌مند با آن، تدریجاً نظام اقتصادی و اجتماعی را دستخوش اختلال‌های جدی می‌سازد. به اعتقاد علامه طباطبایی، فرق صدقه و ربا این است که صدقه رشد می‌کند و این نمو، لازمه قهری آن و جداناشدنی است، چون باعث جلب محبت و حسن تفاهم و جذب قلوب است، اما ربا باعث قساوت قلب و خسارت می‌شود و این دو پیامد هم بغض و عداوت و سوءظن را در پی می‌آورند و امنیت را سلب و نفوس را تحریک می‌کنند تا از هر راهی و وسیله‌ای از یکدیگر انتقام بگیرند و این باعث تفرقه می‌شود که حاصلش گشوده شدن راه‌های فساد و زوال و تباهی مال است. صدقه و ربا با زندگی طبقه محروم سروکار دارد، زیرا احتیاج به ضروریات زندگی، احساسات باطنی آنها را تحریک کرده و بر اثر وجود عقده‌ها و خواسته‌های ارضا نشده، آماده دفاع از حقوق زندگی خود گشته و هر طوری شده درصدد مبارزه بر می‌آیند. اگر در این هنگام به ایشان احسان شده و کمک‌های بلاعوض برسد، احساسات‌شان تحریک می‌شود تا با احسان و حسن نیت خود، آن احسان را تلافی کنند و اگر در چنین وضعی در حق آنان با قساوت و خشونت رفتار شود؛ به طوری که تتمه مالشان هم از بین برود و آبرو و جانشان در خطر افتد، با انتقام مقابله می‌کنند و به هر وسیله طرف مقابل را منکوب می‌سازند و کمتر رباخواری است که از آثار شوم این مبارزه محفوظ بماند؛ بلکه آنهایی که سرگذشت رباخواران را دیده‌اند همه از نکبت و نابودی اموال آنان و ویرانی خانه‌ها و بی‌ثمر ماندن تلاش‌هایشان از قهر فقرا خبر می‌دهند^[۱].^[۲]

آیات قرآنی مرتبط

امر مؤمنان به ترک رباخواری: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾^[۳].
رباخواری: اعلان جنگ با خدا و رسول: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾^[۴].
رباخواری ناشی از القاهای شیطانی و توجیهات غیرمنطقی: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا...﴾^[۵].
زوال پذیری اموال ربوی و فایده‌بخشی صدقات: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾^[۶].
در آیاتی نیز به پاداش مضاعف صدقات و بی‌نتیجه و بی‌برکت بودن اموال روی توجه داده^[۷] و رباخواران را از عذاب جهنم برحذر داشته است^[۸].^[۹]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۶۴۲؛ برای آگاهی بیشتر از احکام و آثار ربا و فلسفه حرمت آن، ر. ک: مرتضی مطهری، مسأله ربا به ضمیمه بیمه، ص۵۰-۵۴؛ سید عباس موسویان، کلیات نظام اقتصادی اسلام، ص۱۰۹-۱۲۰؛ علی‌محمد حیدری نراقی، آیین تجارت از دیدگاه اسلام، ص۸۳-۱۰۱.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۹۷.
↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.
↑ «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.
↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
↑ «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.
↑ ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ «و هر آنچه ربا بدهید تا (بهره شما را) در دارایی‌های مردم بیفزاید نزد خدا نمی‌افزاید و آنچه زکات بدهید که خشنودی خداوند را بخواهید؛ چنین کسان دو چندان (پاداش) دارند» سوره روم، آیه ۳۹.
↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید * و از آن آتش پروا کنید که برای کافران آماده شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۰-۱۳۱.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۹۷.

{{ارزش‌های اجتماعی}

[1] سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۶۴۲؛ برای آگاهی بیشتر از احکام و آثار ربا و فلسفه حرمت آن، ر. ک: مرتضی مطهری، مسأله ربا به ضمیمه بیمه، ص۵۰-۵۴؛ سید عباس موسویان، کلیات نظام اقتصادی اسلام، ص۱۰۹-۱۲۰؛ علی‌محمد حیدری نراقی، آیین تجارت از دیدگاه اسلام، ص۸۳-۱۰۱.

[2] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۹۷.

[3] «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.

[4] «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.

[5] «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.

[6] «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.

[7] ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ «و هر آنچه ربا بدهید تا (بهره شما را) در دارایی‌های مردم بیفزاید نزد خدا نمی‌افزاید و آنچه زکات بدهید که خشنودی خداوند را بخواهید؛ چنین کسان دو چندان (پاداش) دارند» سوره روم، آیه ۳۹.

[8] ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید * و از آن آتش پروا کنید که برای کافران آماده شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۰-۱۳۱.

[9] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۹۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]