ربا در فقه سیاسی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ربا است. ربا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ربا در قرآن - ربا در فقه اسلامی - ربا در فقه سیاسی - ربا در جامعه‌شناسی اسلامی - ربا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

ربا در لغت، به معنای زیادی است و در اصطلاح شرع، بهره‌ای است که در قرض و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد.

ربا بر دو نوع است: ربای قرضی و ربای معاوضی و عملی مجرمانه و حرام است. ربا یکی از راه‌های استفاده از سرمایه بدون کار به منظور بهره‌گیری از سود سرمایه است. ربا چه به صورت قرض با ربح افزوده باشد و یا از راه معامله کالاهای هم‌جنس (غیر از معدود) با ارزش افزوده انجام گیرد، از نظر شرع اسلام ممنوع و حرام است. سود حاصل در این موارد تنها سود پول و سرمایه است و مفاسد مادی و معنوی چنین درآمدی، هر چند که منافع جزئی به همراه داشته باشد انکارناپذیر است.

ربا موجب طغیان سرمایه، تورم غیرطبیعی، کاهش کار، استثمار، تکاثر، رقابت ناسالم، رکورد تولید، از میان رفتن انگیزه‌های سالم و ده‌ها مفسدۀ اقتصادی - اجتماعی دیگر می‌شود.

در ربا صاحب سرمایه، خسارت احتمالی طرف مقابل را تضمین و عهده‌دار نمی‌شود و به هر حال سود سرمایه خود را هر چند که از آن، چیزی برای طرف مقابل نماند، استیفا می‌کند.

تبعات اجتماعی ربا

ربا، گرچه جزو مسائل اقتصادی فقه به حساب می‌آید، امّا از زاویه آثار و تبعات اجتماعی، دقیقاً از مباحث سیاسی اجتماعی جامعه تلقی می‌گردد. در قرآن کریم، برای نخستین بار با توجه به شرایط جامعه عرب جاهلی که ربا در روابط اقتصادی‌شان، امری رایج و معمولی بوده است، به عنوان یک پند اخلاقی، ربا را کاری ناپسند در پیشگاه الهی شمرده است، لکن بعدها با نزول آیه ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا...﴾، ربا یکی از محرمات و گناهان کبیره به شمار آمده است.

رباخواری در بُعد اجتماعی، باعث استثمار و استعمار توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم می‌کند. از این‌رو، رباخواری در تعالیم اسلام در حکم جنگ با خدا به شمار آمده است. به همین منظور عقود اسلامی، به ویژه مضاربه، می‌تواند نقش اساسی در گردش صحیح پول و جلوگیری از استثمار و بهبود وضعیت معیشتی مردم داشته باشد. نخستین مضاربه در اسلام، مضاربه پیامبر (ص) با خدیجه (س) بوده است.

ربا

ربا از اعمال بسیار مذموم و منفور در آموزه‌های اسلامی است و در فقه اسلامی، هر دو نوع ربا، یعنی ربای قرضی و ربای معاملی، نکوهش و تحریم شدید و اکید شده است؛ به طوری که خداوند در قرآن کریم رباخواری را به مثابه جنگ با خدا و پیامبرش قلمداد کرده و فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾. ربا از محرمات مسلم و اجماعی در فقه اسلامی است و فقهای شیعه و سنی بر حرمت آن اجماع دارند؛ حتی برخی از فقها آن را از ضروریات دین قلمداد کرده‌اند: الفصل السابع في الربا المحرم كتابا و سنة و إجماعا من المؤمنين بل المسلمين، بل لا يبعد كونه من ضروريات الدين، فيدخل مستحلة في سلك الكافرين: «... ربا حرام است بر اساس آیات قرآن، روایات و اجماع شیعه و بلکه مسلمانان؛ بلکه بعید نیست حرمت ربا از ضروریات دین باشد و کسی که آن را حلال بداند، جزو کافران قلمداد شود».

محمد جواد مغنیه از فقهای معاصر، در تأیید نظر صاحب جواهر، ربا را از ضروریات دین دانسته؛ از این رو به کفر منکر آن حکم داده است. صاحب جواهر بر رباخوار تعزیر نیز تعیین کرده و روایتی را از ابوبصیر چنین نقل می‌کند: قلت آكل الربا بعد البينة، قال: يؤدب فإن عاد أدب، فإن عاد قتل: «پرسیدم حکم رباخوار پس از اقامه بینه چیست؟ فرمود: تأدیب می‌شود، پس اگر به رباخواری بازگشت باز هم تأدیب می‌شود و پس از آن اگر بازگشت، به قتل می‌رسد».

شهید صدر با نگاهی عمیق و با ذکر روایاتی، به پیامدهای اخروی ربا نیز اشاره می‌کند و می‌نویسد: جاء في الحديث النبوي إن شر المكاسب الربا و من أكله ملأ الله بطنه من نار جهنم بقدر ما أكل و إن اكتسب مالا لم يقبل الله شيئا من عمله و لم يزل في لعنة الله والملائكة، ما كان عنده قيراط: «در حدیث نبوی آمده است "بدترین شغل‌ها رباخواری است" و کسی که ربا بخورد، خداوند به همان اندازه که از ربا خورده، شکمش را از آتش جهنم پر می‌کند و اگر مالی را از طریق ربا کسب کند، خداوند هیچ عملی از او قبول نمی‌کند و پیوسته مورد لعنت خدا و فرشتگان است تا زمانی که به اندازه قیراطی از مال ربا پیش او باشد». یکی از مسائل مهم در خصوص ربا، فلسفه تحریم آن است. تأمل در تحریم ربا و شدت پیامدهای اخروی آنکه حتی از دزدی نیز قبیح‌تر شمرده شده یا «ربا نزد خداوند حتی از بیست زنا هم شدیدتر» دانسته شده است، نشان می‌دهد در واقع حرمت اکید ربا به علت ستمی است که بر جامعه تحمیل می‌کند. ربا نظام اقتصادی اسلام را از اهداف تعیین‌شده‌اش دور می‌کند؛ به عبارتی ربا در مسیر حاکمیت معنویت، ایثار و تعاون در جامعه، مانع بزرگی شمرده می‌شود. اگر ریا حلال باشد و هر کس بتواند با قرض دادن، بهره مناسب کسب کند، دیگر در پی فعالیت‌های خطرپذیر تجاری و اقتصادی نمی‌رود؛ در نتیجه بسیاری از مردم با کسب سود معین و ثابت، از فعالیت تولیدی و تجاری خارج می‌شوند و فقط کارفرمایان اندکی به استفاده از این ربا ناچار می‌شوند که آنها برای اینکه سود بیشتر ببرند، به دنبال فعالیت‌های سودآور می‌روند نه فعالیت‌های ضروری و لازم جامعه. از این رو تجویز ربا موجب می‌شود بسیاری از افراد از میدان فعالیت‌های اقتصادی خارج شوند و کالاهای مورد نیاز مردم هم تولید نشود. این وضع تهدیدی اساسی برای امنیت اقتصادی به شمار می‌آید؛ چراکه هم به علت عدم تولید، وابستگی به بیگانگان و سلطه آنان را موجب می‌شود که خود ناامنی‌های اجتماعی، سیاسی و ملی را هم در پی دارد و هم موجب افزایش میزان بیکاری می‌گردد که تهدید دیگری برای امنیت اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شود و هم باعث افزایش فعالیت‌های کاذب همچون دلالی و سفته بازی می‌شود که از عوامل تهدیدزا در اقتصاد سالم به شمار می‌رود.

در آثار روایی و فقهی، تبعات و عواقب منفی ربا بسیار گفته شده است که در واقع علل تحریم ربا محسوب می‌شوند. در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنم:

۱. گسترش ربا و نهادینه شدن آن در جامعه موجب از بین رفتن روحیه تعاون و احسان می‌شود. امام رضا(ع) درباره حرمت ربا می‌فرماید: «عِلَّةُ تَحْرِيمِ الرِّبَا بِالنِّسْيَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِي الرِّبْحِ وَ تَرْكِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْفَرْضَ وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ»: «علت تحریم ربای قرضی این است که موجب از بین رفتن معروف، اتلاف اموال و تمایل مردم به سودجویی و ترک قرض (قرض از اعمال معروف و پسندیده است) می‌شود و باعث فساد و ظلم و تباهی اموال می‌گردد». دقت در این روایت ارزنده رضوی، چندین علت را برای تحریم ربا برشمرده است:

1. ربا موجب ترک کارهای معروف می‌شود؛ چراکه ربا سبب تمایل جامعه به سودجویی و تضعیف روحیه ایثار و در نتیجه از بین رفتن انگیزه قرض، صدقه دادن و وقف می‌شود؛ در حالی که یکی از واجبات در جامعه اسلامی، امربه معروف است.
2. ربا موجب اتلاف اموال می‌گردد. در واقع مالی که در جهت رفع نیازهای مردم به کار نرود، مانند مالی است که تلف شده است.
3. ربا باعث ستم و فساد در جامعه می‌شود. اساساً بهره در اقتصاد، اسباب تشدید فقر و نابرابری در جامعه را فراهم می‌آورد.

۲. رباخواری روحیه آز و طمع را در انسان افزایش می‌دهد؛ در حالی که آموزه‌های دینی بر خلاف این را برای انسان توصیه می‌کنند. بر اساس آموزه‌های اسلامی، فلاح و سعادت و رستگاری انسان در تقابل با بخل، حرص و طمع قرار گرفته است که محصول و مولود ربا و بسط آن در جامعه است. ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾. ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾.

۳. رباخواری عامل کینه و دشمنی است. در واقع ربادهنده همواره کینه رباخوار در دل نگه می‌دارد؛ چراکه معمولاً ربا گرفتن موجب فلاکت بیشتر فرد ربا گیرنده می‌شود.

۴. رباخواری عامل ترک تجارت و کاهش تولید است. از امام صادق(ع) درباره علت تحریم ربا پرسیدند و امام فرمود: «إِنَّهُ لَوْ كَانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَكَ النَّاسُ التِّجَارَاتِ وَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا لِيَفِرَّ النَّاسُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَى الْحَلَالِ وَ إِلَى التِّجَارَاتِ وَ إِلَى الْبَيْعِ وَ الشِّرَاءِ فَيَبْقَى ذَلِكَ بَيْنَهُمْ فِي الْقَرْضِ»: «اگر ربا حلال باشد، همانا مردم تجارت و فعالیت‌هایی را که به آن نیاز دارند، ترک می‌کنند؛ پس خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از حرام به سوی حلال و به سوی تجارت و خرید و فروش بگریزند و بین آنها قرض پایدار باشد». در تقبیح و تحریم ربا، آیات بسیاری نیز وجود دارد؛ از جمله خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾. علامه طباطبایی درباره ربا و تفسیر آیه مذکور و نقش این تهدید کننده امنیت در ایجاد ناامنی‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و در مقایسه‌ای با انفاق، می‌گوید: «آثار سویی که بر رباخواری بار می‌شود، درست مقابل آثار نیکی است که از صدقه و انفاق به دست می‌آید. آن اختلاف طبقاتی و دشمنی می‌آورد و این بر رحمت و محبت می‌افزاید. آن خون مسکینان را به شیشه می‌کند و این باعث قوام زندگی محتاجان و مسکینان می‌شود و آن اختلاف در نظام و ناامنی می‌آورد و این انتظام در امور و امنیت».

خدای سبحان در این آیات در امر رباخواری، شدتی به کار برده که درباره هیچ یک از فروع دین، این شدت را به کار نبرده است؛ مگر یک مورد که سخت‌گیری در آن نظیر سختگیری در امر رباست و آن این است که مسلمانان دشمنان دین را بر خود حاکم سازند. آیات، روایات و آرای فقها که بیان شد، نشان می‌دهد ربا از عوامل مؤثر در إخلال نظام اقتصادی و روابط سالم اقتصادی در جامعه اسلامی است و نقش زیادی در فقر و تشدید آن و بدبختی فقرا و نیازمندان و فروپاشی روابط سالم مالی و اقتصادی جامعه دارد؛ به عبارتی، ربا از تهدیدات خطرناک و مهلک برای امنیت اقتصادی نظام اسلامی شمرده می‌شود و شریعت اسلامی با احکام تنبیهی و توصیه‌های مؤکد اخلاقی کوشیده این تهدید را از دامن سلامت اقتصادی جامعه پاک کند و بر این حکم چنان پافشاری می‌کند که حرمت ربا را از ضروریات دین دانسته که بر منکر آن حکم کافر بار می‌شود.

منابع

1. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲
3. نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت