عاتکه بنت زید
- این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن قرط از دیگر زنان صحابی است که به همسرانش و دیگر ویژگی‌ها چون شعر سرایی، جمال و پارسایی مشهور شده است[۱]. پدر عاتکه، زید، از معدود افرادی بود که در دوران جاهلیت، بر دین حنیف بود و از پرستش بتان سنگی و چوبی کراهت داشت؛ چنانکه از قومش کناره گرفت و از خوردن گوشتی که برای بستان قربانی میکردند، پرهیز میکرد و نیز به سوی کعبه نماز میگزارد[۲]. گفته شده، تحول فکری زید پس از سفر وی به شام و ملاقات با دانشمندان یهود و نصاری صورت گرفت که هیچ یک از این دو دین را نپسندید و به دین ابراهیم(ع) و منتظر ظهور آخرین پیامبر بود[۳].
طبق روایتی پیامبر(ص) وی را از بهشتیان دانسته است[۴].
زید، شاعر نیز بود و اشعارش را برخی کتاب‌ها نقل کرده‌اند[۵]. مادر عاتکه را أم کرز ۔ کریز بنت الحضرمی دانسته‌اند[۶]. سعید بن زید، برادر عاتکه است که به نظر می‌رسد از پدر، مشترک و از مادر، جدا هستند؛ زیرا فاطمه بنت بعجه از قبیله خزاعه را مادر سعید دانسته‌اند[۷]. فاطمه اسلام را درک کرده و از اولین اسلام آورندگان بوده است[۸].
سعید بن زید از زمره ده صحابی است که بشارت بهشت گرفت (عشره مبشره) و نیز در بیشتر غزوه‌ها از جمله احد و خندق همراه پیامبر(ص) بوده است[۹]. سعید، راوی حدیثی از پیامبر(ص) درباره محبت به حسنین(ع) است[۱۰]. در وصف ظاهر سعید گفته‌اند که او بلند قد و پرمو بود. فاطمه بنت خطاب، خواهر عمر بن خطاب، که باعث اسلام آوردن عمر شد، دختر عموی پدر سعید[۱۱] و همسر اوست؛ از این رو گفته‌اند سعید بن زید پیش از عمر اسلام آورد. در تاریخ، درباره فرزندان سعید و ازدواج‌های آنان گزارش‌هایی نقل شده است؛ از جمله ازدواج عاتکه دختر سعید و منذر بن زبیر، پسر عاتکه، (ازدواج دختر دایی و پسر عمه) و ازدواج دختر دیگر سعید با حسن بن حسن بن علی(ع) را می‌توان نام برد. نسل و فرزندان سعید در کوفه بسیار بوده‌اند؛ یکی از نوادگانش، محمد بن عبدالله بن سعید که شعر نیز، می‌سروده و درباره یوم الحره شعری سروده و یزید را با عبارت "يا مضيع الصلاة للشهوات" خطاب قرار داده است. گفته شده، سعید تا روزگار معاویه زنده بود و در دهه هفتاد عمرش به سال ۵۱ ه.ق[۱۲] در گذشته است[۱۳]. از حدیثی که او نقل کرده، ازدواج دخترش و نیز سرزنش یزید در اشعار فرزندانش، چنین به نظر می‌رسد که خاندان سعید بن زید و فرزندانش از دوست داران اهل بیت پیامبر(ص) بوده‌اند.[۱۴].
عاتکه و ازدواج‌های متعدد
فرزندان عاتکه
عاتکه و سرودن اشعار
توانمندی عاتکه در شعرسرایی از ویژگی‌های مهم او است. نقل شده که وی پس از درگذشت یکایک همسرانش، اشعاری را درباره آنها سرود و این اشعار همگی در منابع تاریخی نقل شده‌اند و حتی بعد از درگذشت پیامبر(ص) نیز عاتکه اشعاری را درباره ستایش پیامبر(ص) و حزن این واقعه سرود که منابع تاریخی آنها را نیز گزارش کرده‌اند[۱۵].
جستجو در منابع ادبی نشان می‌دهد که بیشتر ادبیان و نحویان به اشعاری که او سروده، استناد کرده‌اند. و گاه درباره واژه‌ها و نوع قرار گرفتن الفاظ این اشعار سخن‌های زیادی گفته شده است و اینها نشان‌گر مقام بلند این بانو در ادب و شعر لغت عرب است[۱۶].[۱۷].
سرانجام عاتکه
عاتکه تنها دو سال بعد از درگذشت آخرین همسرش، زبیر بن عوام، زیست و گفته شده، در سال اول خلافت معاویه، یعنی سال ۴۱ ق درگذشت[۱۸].[۱۹].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۸؛ گفتنی است دختر برادر عاتکه نیز نام و نسبی مشابه دارد "عاتکه بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل بن...". که برای شناخت بین این دو توجه به نام پدر لازم است.
- ↑ راوی نقل می‌کند: زید بن عمرو را دیدم که منتظر زوال خورشید بود، سپس در حالی که رو به سوی کعبه کرده بود، نمازی یک رکعتی با دو سجده به جا آورد. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۰.
- ↑ با این همه گفته شده که زید پنج سال پس از نزول وحی درگذشت و با واسطه به پیامبر(ص) سلام رسانده است. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹ و ۳۸۱.
- ↑ قال رسول الله(ص): «قد رأیته فی الجنه یسحب ذیولا»؛ "او را در بهشت دامن‌کشان دیدم" و در نقلی دیگر آمده که پیامبر(ص) برای او طلب رحمت کرده است؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹-۳۸۱. در نقلی نیز آمده که نصاری وی را کشتند و پیامبر(ص) درباره او فرمود: "روز قیامت زید همانند یک امت واحد برانگیخته می‌شود"؛ المعارف، ابن قتیبه، ص۲۴۵.
- ↑ نسب قریش، زبیدی، ج۱۰، ص۳۶۴
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۳، ص۸۷؛ از شواهد تاریخی چنین دانسته می‌شود که فاطمه بنت بعجه پس از زید، پدر سعید، بار دیگر ازدواج کرده است؛ زیرا "عمارة بن حزم انصاری" را پسر فاطمه دانسته‌اند که در جنگ بدر حاضر بوده و مادر او و "سعید بن زید" را فاطمه بنت بعجه دانسته‌اند. المحبر، ابن حبیب، ص۴۰۱.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۳.
- ↑ متن حدیث چنین است: «عن سعید بن زید قال: أن النبی خرج و هو محتضن الحسن أو الحسین و قال: اللهم أنی أحبه فأحبه»؛ تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲-۴۵۳.
- ↑ عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بعد از درگذشت پدرش نفیل، بنا بر رسمی جاهلی، ام الخطاب، همسر پدرش (مادر برادرش خطاب) را به زنی گرفت و از آن زن، زید بن عمرو زاده شد؛ از این رو عمر بن خطاب و فاطمه بنت خطاب با زید بن عمرو بن نفیل عموزاده هستند. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ بخاری به نقل از عایشه، تاریخ وفات سعید بن زید را سال ۵۸ ه.ق، ذکر می‌کند. تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۱۸۲؛ المعارف، ابن قتیبة، ص۲۴۶.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۱۷-۱۹.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۲، ص۳۳۲.
- ↑ جمهرة اللغه، ابن درید، ج۱، ص۱۸۰؛ شرح ابن عقیل، ابن عقیل، ج۱، ص۳۸۱؛ شرح الرضی علی الکافیه، رضی الدین محمد بن حسن استر آبادی، ج۴، ص۳۶۶؛ مغنی اللبیب، ابن هشام انصاری، ج۱، ص۲۴.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۲۴.
- ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۱۷.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۲۵.