مهتدی عباسی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عباسیان است. "مهتدی عباسی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مهتدی عباسی در تاریخ اسلامی

المهتدی بالله (۲۵۵-۲۵۶ ق.)

ترکان جای معتز را به محمد بن واثق ملقب به المهتدی بالله دادند. وی هنگامی به خلافت رسید که فساد و تباهی، ارکان دولت عباسی را فرا گرفته و امنیت داخلی و اتحاد و یکپارچگی آن دستخوش زوال شده بود و کارگزاران و سرداران سپاه، به سبب استغراق در لذت‌های دنیوی و ارتکاب منکرات، در امور دولت اهمال می‌کردند. به‌علاوه، در همان زمان، ترکان به مانند حلقه فاصلی میان خلیفه و عامه مردم قرار گرفته و ارتباط آن دو را با هم قطع کرده بودند. مهتدی مردی با اراده و پرهیزگار بود و می‌خواست در میان خلفای عباسی روش عمر بن عبدالعزیز - خلیفه پارسای اموی - را در پیش گیرد؛ از این‌رو در صدد برآمد تا پیش از همه، اصلاحات را از خود و خاندان عباسی آغاز کند؛ سپس شراب‌خواری و برده‌داری را ممنوع ساخت؛ هر جمعه در مسجد حضور می‌یافت و با ایراد خطبه، مردم را امر به معروف و نهی از منکر می‌کرد؛ دیوان‌ها را به‌دقت زیر نظر گرفت و مظالم را شخصاً بررسی و خاندان عباسی را ملزم به رعایت مصالح خلافت و مسلمین کرد. وی همچنین از آغاز کار در صدد برآمد که شرّ ترکان را از سر خود کوتاه کند؛ زیرا از دست‌درازی آنان به تنگ آمده بود. به گفته طبری، مهتدی اشک‌ریزان دست به سوی آسمان برداشت و گفت: خدایا من از اعمال موسی بن بغا بیزارم. بدین جهت، ابتدا موسی بن بغا را به بهانه جنگ با علویان طبرستان، روانه آن دیار کرد؛ آنگاه برادر موسی را به قتل رساند و پس از او با یکباک، یکی از سرداران بزرگ ترک، را - که به اعتراض برخاسته بود- گردن زد. با وجود این، اقدامات اصلاح‌گرانه این خلیفه پارسا در آن شرایط که فساد و تباهی همه جا را فرا گرفته بود، به نتیجه نرسید و شورش‌های متعددی که در اطراف و اکناف به وجود آمد، سرانجام، نیروی او را ضعیف کرد و او را در معرض نابودی قرار داد؛ از آن جمله در آغاز خلافتش، مردم بغداد سر به شورش برداشتند؛ زیرا هنوز چشم به روزگار معتز داشتند و خطبه به نام او می‌خواندند. مهتدی این شورش را با بذل و بخشش فرو نشاند. همچنین، در زمان مهتدی کار خوارج، به رهبری مساور بن عبدالحمید شاری، بالا گرفت. مساور به سال ۲۵۲ ق. در حوالی موصل سر به شورش برداشت و عده‌ای از خوارج عرب و کرد به او پیوستند. وی به سال ۲۵۴ ق. در نبردی خونین، حسن بن ایوب- کارگزار معتز در موصل - را با سپاهی بزرگ شکست داد و قدرت بسیار یافت؛ همچنین در زمان خلافت مهتدی موصل را تصرف کرد و یک بار دیگر سپاه خلیفه را در هم کوبید و بر بخش‌های مهمی از عراق نیز دست یافت. شورش مساور در زمان خلافت مهتدی یک‌سره برپا بود تا آنکه در دور خلافت معتمد فرو نشست. دیگر، شورش عیسی بن شیخ در شام بود که مدتی مهتدی را به خود مشغول کرد. شیخ، پدر عیسی، در دوره معتز امیر فلسطین و اردن بود. پس از درگذشت وی، عیسی دمشق را تصرف و از پرداخت مالیات خودداری کرد و در صدد برآمد تا با استفاده از آشفتگی‌های دستگاه خلافت، شام و مصر را به دست آورد. خلیفه، أماجور ترک را برای سرکوب کردن عیسی به شام فرستاد. أماجور سپاه وی را در هم شکست و شام را به تصرف در آورد و عیسی به ارمنستان گریخت. اوج‌گیری کار علویان در طبرستان و آغاز شورش زنگ نیز در دوره مهتدی بود. این شورش‌ها موجب آشفتگی بیشتر اوضاع گردید و ترکان را بر ضد مهتدی بشوراند. خلیفه وقتی که چنین دید، لباس رزم پوشید و به اعتماد مردم و عده‌ای از غلامان به جنگ ترکان برخاست؛ اما غلامان او را رها کردند و عامه نیز کمکی نکردند، پس خود دلیرانه در برابر آنان ایستاد تا آنکه ترکان وی را گرفتند و پس از شکنجه و آزاری جانکاه در رجب ۲۵۶ ق. به قتل رساندند..

منابع

1. خضری، سید احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه