تدبیر امر در فقه سیاسی

مقدمه

تدبیر در لغت عرب به معنای عاقبت اندیشی است. فیروزآبادی در قاموس می‌گوید: "تدبیر، به عاقبت امر اندیشیدن است"^[۱].
تدبیر امر، به معنای حکم و فرمان و دستوری است که با مآل اندیشی و عاقبت‌نگری انجام می‌گیرد.
زمخشری، مفسّر معروف در تفسیر ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ می‌گوید: "یدبّر، یعنی بر طبق حکمت داوری کردن و سنجیدن، و انجام دادن کار آنگونه که جوینده درستی کار، و عاقبت‌اندیش آینده‌نگر انجام می‌دهد، تا در انجام کار دچار آنچه ناپسند اوست نگردد، و معنای أمر: امر همه مخلوقات و امر سلطنت گسترده آسمان‌ها و زمین و عرش است"^[۲].
فخرالدین رازی نیز در تفسیر ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ عبارتی نظیر عبارت کشّاف دارد و می‌گوید: "یدبّر الأمر: به معنای داوری و سنجش بر طبق مقتضای حکمت است و اینکه آنگونه عمل کند که عاقبت‌اندیش آینده‌نگر عمل می‌کند و به عواقب کار می‌نگرد، تا آنچه را شایسته نیست جامه عمل نپوشاند، و مراد از "أمر" شأن است، و معنای یدبّر الأمر تدبیر احوال مخلوقات و احوال مملکت آسمان‌ها و زمین است"^[۳].
شیخ طوسی در تفسیر تبیان، در ذیل آیه سوم از سوره یونس که مشتمل بر جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ است می‌فرماید: "به وسیله این آیه همه آفریدگان را مورد خطاب قرار داده و خبر داده است که خداوندی که مالک تدبیر شماست و هرگونه تغییر و دگرگونی احوال شما بر اساس امر و نهی اوست و بر شما واجب است که او را پرستش کنید، خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را آفریده است"^[۴].
این عبارت به روشنی جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ را به معنای مالکیت تدبیر و تصریف خلق بین الأمر و النهی تفسیر کرده است. تصريف الخلق بين أمره و نهيه؛ یعنی با امر و نهی خویش، احوال خلق را به گردش درآوردن که حقیقت مُلک و سلطنت و پادشاهی جز این نیست.
از مجموع مطالبی که در بالا از اهل لغت و تفسیر نقل کردیم، روشن شد که مراد از وصف ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾، سلطنت و مُلک است که عهده‌دار اداره امور و شئون رعیت است و وصف خدای متعال به عنوان "تدبیر أمر"، وصف به پادشاهی و سلطنت حکیمانه و عاقبت اندیشانه است که از مختصات و ویژگی‌های سلطنت الهی است و لهذا چنین وصفی مستلزم حصر این عنوان در ذات خدای متعال است؛ زیرا تنها اوست که بر عواقب احوال و امور آگاه است، پس تنها اوست "مدبّرالأمر" و سلطان و پادشاهی که با آگاهی و احاطه کامل بر سرنوشت خلق و از جمله آدمیان، اداره امور و شئون آنان را برعهده دارد.
از آنچه بیان شد، می‌توان نتیجه گرفت وصف "تدبیر أمر" متضمن دلیل بر حصر سلطنت و حاکمیت در ذات حق تعالی است؛ زیرا علم به عاقبت امور از لوازم سلطنت و حاکمیت است؛ چرا که حاکمیت بر مردم، به معنای تعیین سرنوشت و عاقبت مردم است و نیاز به عاقبتدانی و علم به آینده اشیا دارد که منحصراً در اختیار خدای متعال است^[۵].

منابع

اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱

پانویس

↑ التدبير: النظر في عاقبة الأمر؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۲، ص۲۷.
↑ يدبّر، يقضي ويقدّر علی حسب الحكمه، ويفعل ما يفعل المتحرّي للصواب الناظر في أدبار الأمور وعواقبها لئلّا يلقاه ما يكره آخراً؛ و الأمر: أمر الخلق كلّه و أمر ملكوت السماوات والأرض والعرش؛ زمخشری، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ج۲، ص۲۲۵.
↑ يدبّر الأمر: معناه يقضي ويقدّر على حسب مقتضي الحكمة ويفعل ما يفعله المصيب في أفعاله الناظر في أدبار الأمور وعواقبها كي لايدخل في الوجود ما لاينبغي، و المراد من "الأمر" الشأن، يعني يدبر أحوال الخلق و أحوال ملكوت السماوات و الأرض؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج۹، ص۱۳.
↑ خاطب بهذه الآية جميع الخلق و أخبرهم بأن الله الذي يملك تدبيركم و تصريفكم بين أمره و نهيه و يجب عليكم عبادته ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ﴾؛ شیخ طوسی، تبیان، ج۵، ص۳۳۴.
↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.

[1] التدبير: النظر في عاقبة الأمر؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۲، ص۲۷.

[2] يدبّر، يقضي ويقدّر علی حسب الحكمه، ويفعل ما يفعل المتحرّي للصواب الناظر في أدبار الأمور وعواقبها لئلّا يلقاه ما يكره آخراً؛ و الأمر: أمر الخلق كلّه و أمر ملكوت السماوات والأرض والعرش؛ زمخشری، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ج۲، ص۲۲۵.

[3] يدبّر الأمر: معناه يقضي ويقدّر على حسب مقتضي الحكمة ويفعل ما يفعله المصيب في أفعاله الناظر في أدبار الأمور وعواقبها كي لايدخل في الوجود ما لاينبغي، و المراد من "الأمر" الشأن، يعني يدبر أحوال الخلق و أحوال ملكوت السماوات و الأرض؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج۹، ص۱۳.

[4] خاطب بهذه الآية جميع الخلق و أخبرهم بأن الله الذي يملك تدبيركم و تصريفكم بين أمره و نهيه و يجب عليكم عبادته ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ﴾؛ شیخ طوسی، تبیان، ج۵، ص۳۳۴.

[5] اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]