تدبیر امر، به معنای حکم و فرمان و دستوری است که با مآل اندیشی و عاقبت‌نگری انجام می‌گیرد.
زمخشری، مفسّر معروف در تفسیر﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ می‌گوید: "یدبّر، یعنی بر طبق حکمتداوری کردن و سنجیدن، و انجام دادن کار آنگونه که جوینده درستی کار، و عاقبت‌اندیش آینده‌نگر انجام می‌دهد، تا در انجام کار دچار آنچه ناپسند اوست نگردد، و معنای أمر: امر همه مخلوقات و امر سلطنت گسترده آسمان‌ها و زمین و عرش است"[۲].
فخرالدین رازی نیز در تفسیر﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ عبارتی نظیر عبارت کشّاف دارد و می‌گوید: "یدبّر الأمر: به معنای داوری و سنجش بر طبق مقتضای حکمت است و اینکه آنگونه عمل کند که عاقبت‌اندیش آینده‌نگر عمل می‌کند و به عواقب کار می‌نگرد، تا آنچه را شایسته نیست جامه عمل نپوشاند، و مراد از "أمر" شأن است، و معنای یدبّر الأمر تدبیر احوال مخلوقات و احوال مملکت آسمان‌ها و زمین است"[۳].
شیخ طوسی در تفسیر تبیان، در ذیل آیه سوم از سوره یونس که مشتمل بر جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ است می‌فرماید: "به وسیله این آیه همه آفریدگان را مورد خطاب قرار داده و خبر داده است که خداوندی که مالک تدبیر شماست و هرگونه تغییر و دگرگونی احوال شما بر اساس امر و نهی اوست و بر شما واجب است که او را پرستش کنید، خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را آفریده است"[۴].
این عبارت به روشنی جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ را به معنای مالکیتتدبیر و تصریف خلق بین الأمر و النهی تفسیر کرده است. تصريف الخلق بين أمره و نهيه؛ یعنی با امر و نهی خویش، احوال خلق را به گردش درآوردن که حقیقتمُلک و سلطنت و پادشاهی جز این نیست.
۱. خود وصفِ "تدبیر أمر" که به معنای گردانندگی امور خلق براساس مآل اندیشی و عاقبت‌نگری است، مفید حصر حاکمیت در خدای متعال است؛ زیرا تدبیر امر به این معنا، بر علم به عاقبت امور توقف دارد، حاکم آن است که بداند دستوری که می‌دهد و حکمی که صادر می‌کند، جامعه را به چه عاقبتی می‌کشاند و اینکه جامعه با فرمانبری از فرمان و حکمِ حاکم به چه عاقبت و آینده‌ای دست خواهد یافت. حاکم باید بداند چه حکم و دستور و آیینی می‌تواند جامعه را به سعادتراستین برساند و باید بداند که جامعه با چه نوع رابطه و رفتاری به بهترینآینده و سرنوشتی می‌رسد.
﴿قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * سَيَقُولُونَ لِلَّهِ...﴾[۱۰] - تا آنجا که می‌فرماید: - ﴿عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾[۱۱].
۲. کلمه ﴿الْأَمْرَ﴾ در جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ اسم جنس محلّی به الف و لام است که به دلالت اطلاقی، مفید شمول، و در نتیجه شمول تدبیر الهی نسبت به همه شئون و امور است. بنابراین، جایی برای تدبیر امری توسط موجود دیگر باقی نمی‌ماند؛ زیرا خداست که همه امرها و شأنها را تدبیر می‌کند. پس تدبیر کننده امری جز او وجود ندارد.
۳. سیاق جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ که متضمن حصرربوبیت و اذن به شفاعت و نیز حصرمرجعیت عباد و آغاز خلق و اعاده آن، همگی در ذات اقدس حق تعالی است، قرینه بر حصر تدبیر امر نیز در ذات اقدس حق تعالی است.
در این مجموعه آیات نیز خدای متعال با جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ توصیف گردیده است و با توجه به صراحت آیه نخستین و نیز سیاق آیات و قرائن روشن و فراوان دیگر، بر حصر این وصف در خدای متعال دلالت دارد.
از آنجا که خدای متعال تنها راهنمای به حق است و هر راه‌یافته به حق به راهنمایی او نیازمند است، بنابراین حاکمیت و سلطنت تنها از آن اوست؛ زیرا استحقاقسلطنت و حکومت از آن کسی است که در ذات خود راهنمای به حق است و دیگران در راهیابی به حق، نیازمند او و او بی‌نیاز از راهنمایی و هدایت دیگران است. این وصف، مخصوص خداست و کسی خدا را در این ویژگی شریک و نظیر نیست.
این استدلال‌ها به ضمیمه صراحت آیه﴿وَمَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ﴾ دلالت بر حصر حاکمیت در ذات خدای متعال دارند.
ظاهر آیه این است که ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ و ﴿يُفَصِّلُ الْآيَاتِ﴾ بیان و تفسیر﴿اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ﴾ است.
جمله ﴿اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ﴾ کنایه از حکومت و سلطنتخدای متعال است که جمله ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ و جملههای قبل و بعد آن به توضیح این حکومت و سلطنت پرداخته است.
جمله ﴿يُفَصِّلُ الْآيَاتِ﴾ به صراحت بر شمول تدبیرامر خداوند نسبت به جهانانسانی دلالت دارد و نیز دلالت بر این دارد که این تفصیل آیات، جلوه و اثری از ﴿اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ﴾الهی و مُلک و سلطنت خداوندی است.
در این آیات نیز خدای متعال به "تدبیر امر جهان از آسمان تا زمین" توصیف شده است. این شمول و فراگیری، خود دلالت بر حصر دارد؛ زیرا با این فراگیری و شمولی که برای حاکمیت الهی و تدبیر امر او بیان شده است، جایی برای حاکمیت حاکمی دیگر یا تدبیر مدبّری دیگر وجود ندارد.
در این آیات، در ضمن توصیف خدا به آفرینندگی ﴿خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ...﴾ و به حاکمیت و سلطنت مطلق ﴿ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ... يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ به دلیل این حاکمیت که همان آفرینندگی است از یک سو و دانایی و احاطه خدا بر عالم غیب و شهود است، از سوی دیگر اشاره شده است[۱۵].
↑التدبير: النظر في عاقبة الأمر؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۲، ص۲۷.
↑يدبّر، يقضي ويقدّر علی حسب الحكمه، ويفعل ما يفعل المتحرّي للصواب الناظر في أدبار الأمور وعواقبها لئلّا يلقاه ما يكره آخراً؛ و الأمر: أمر الخلق كلّه و أمر ملكوت السماوات والأرض والعرش؛ زمخشری، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ج۲، ص۲۲۵.
↑يدبّر الأمر: معناه يقضي ويقدّر على حسب مقتضي الحكمة ويفعل ما يفعله المصيب في أفعاله الناظر في أدبار الأمور وعواقبها كي لايدخل في الوجود ما لاينبغي، و المراد من "الأمر" الشأن، يعني يدبر أحوال الخلق و أحوال ملكوت السماوات و الأرض؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج۹، ص۱۳.
↑خاطب بهذه الآية جميع الخلق و أخبرهم بأن الله الذي يملك تدبيركم و تصريفكم بين أمره و نهيه و يجب عليكم عبادته﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ﴾؛ شیخ طوسی، تبیان، ج۵، ص۳۳۴.
↑«پروردگار شما، خداوندى است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز [= شش دوران] آفرید؛ سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت، و به تدبیر کار (جهان) پرداخت؛ هیچ شفاعت کننده‌اى، بى‌اذن او نیست؛ این است خداوند، پروردگار شما! پس او را پرستش کنید. آیا متذکّر نمى‌شوید؟! * بازگشت همه شما تنها به سوى اوست. خداوند وعده حقّى فرموده؛ او آفرینش را آغاز مى‌کند، سپس آن را باز مى‌گرداند، تا کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‌اند، به عدالت جزا دهد؛ و براى کسانى که کافر شدند، نوشابه‌اى از آب سوزان و عذابى دردناک است، به سزاى آنکه کفر می‌ورزیدند!» سوره یونس، آیه ۳-۴.
↑«امور (این جهان) را از آسمان به سوى زمین تدبیر مى‌کند؛ سپس در روزى که مقدار آن هزار سال از سال‌هایى است که شما مى‌شمرید به سوى او بالا مى‌رود (و دنیا پایان مى‌یابد) * او خداوندى است که از پنهان و آشکار باخبر است، و توانا و مهربان است» سوره سجده، آیه ۵-۶.
↑«بگو: "خداوندا! اى آفریننده آسمان‌ها و زمین، و آگاه از اسرار نهان و آشکار، تو در میان بندگانت در آنچه درباره آن اختلاف داشته‌اند داورى خواهى کرد"» سوره زمر، آیه ۴۶.
↑«خدا از جنین‌هایى که هر (انسان یا حیوان) ماده‌اى حمل مى‌کند آگاه است؛ و نیز از آنچه رحم‌ها کم مى‌کنند (و پیش از موعد مقرّر به دنیا مى‌آورند)، و هم از آنچه افزون مى‌کنند (و بعد از موقع به دنیا مى‌آورند)؛ و هر چیز نزد او مقدار معیّنى دارد * او داناى پنهان و آشکار، و بزرگ و متعالى است» سوره رعد، آیه ۸-۹.
↑«بگو: "چه کسى پروردگار آسمان‌ها و زمین است؟" بگو: خداوند یگانه! (سپس) بگو: "آیا خدایانى غیر از او براى خود برگزیده‌اید که (حتى) مالک سود و زیان خود نیستند (تا چه رسد به شما؟)!"» سوره رعد، آیه ۸-۱۶.
↑«بگو: "چه کسى حاکمیت همه موجودات را در دست دارد، و تنها پناه دهنده است و کسی را از او پناهی نیست؟!" * خواهند گفت: "(همه اینها) از آنِ خداست!"».
↑«او داناى نهان و آشکار است؛ پس برتر است از آنچه همتاى او قرار مى‌دهند!» سوره مؤمنون، آیه ۸۸-۹۲.
↑«بگو: "چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‌دهد؟ یا چه کسى مالک (و خالق) گوش و چشم‌هاست؟ و چه کسى زنده را از مرده، و مرده را از زنده بیرون مى‌آورد؟ و چه کسى امور (جهان) را تدبیر مى‌کند؟" بزودى (در پاسخ) مى‌گویند: "خدا"، بگو: "پس چرا تقوا پیشه نمى‌کنید (و راه شرک مى‌پویید)؟! * این گونه است خداوند، پروردگارِ حقّ شما (داراى همه این صفات)! با این حال، بعد از حق، چه چیزى جز گمراهى وجود دارد؟! پس چرا (از پرستش او) روى گردان مى‌شوید؟!" * اینچنین فرمان پروردگارت بر فاسقان مسلّم شده که آنها (پس از این همه لجاجت و گناه)، ایمان نخواهند آورد * بگو: "آیا هیچ‌یک از معبودهاى شما، آفرینش را آغاز مى‌کند و سپس باز مى‌گرداند؟!" بگو: "تنها خدا آفرینش را آغاز کرده، سپس باز مى‌گرداند؛ با این حال، چرا (از حق) روى‌گردان مى‌شوید؟!" * بگو: "آیا هیچ‌یک از معبودهاى شما، به سوى حق هدایت مى‌کند؟!" بگو: "تنها خدا به حق هدایت مى‌کند. آیا کسى که هدایت به سوى حق مى‌کند براى پیروى شایسته‌تر است، یا آن‌کس که هدایت نمى‌شود مگر هدایتش کنند؟! شما را چه مى‌شود، چگونه داورى مى‌کنید؟!"» سوره یونس، آیه ۳۱-۳۵.
↑«خدا همان کسى است که آسمان‌ها را، بدون ستون‌هایى که بتوانید آنها را ببینید، برافراشت، سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت؛ (و به تدبیر جهان پرداخت؛) و خورشید و ماه را مسخّر ساخت، که هر کدام تا زمان معیّنى حرکت دارند. کارها را او تدبیر مى‌کند؛ آیات را (براى شما) تشریح مى‌نماید؛ شاید به لقاى پروردگارتان یقین پیدا کنید» سوره رعد، آیه ۲.
↑«خداوند کسى است که آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان این دو است در شش روز [= شش دوران] آفرید، سپس بر عرش (قدرت و تدبیر جهان هستى) قرار گرفت؛ هیچ سرپرست و شفاعت کننده‌اى براى شما جز او نیست؛ آیا متذکّر نمى‌شوید؟! * امور (این جهان) را از آسمان به سوى زمین تدبیر مى‌کند؛ سپس در روزى که مقدار آن هزار سال از سال‌هایى است که شما مى‌شمرید به سوى او بالا مى‌رود (و دنیا پایان مى‌یابد) * او خداوندى است که از پنهان و آشکار باخبر است، و توانا و مهربان است» سوره سجده، آیه ۴-۶.
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تدبیر معصوم است. تدبیر امر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تدبیر امر در قرآن - تدبیر امر در حدیث - تدبیر امر در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط