سوره سجده
این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره سجده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره سجده در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
خداوند در آیه ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾[۱]، یکی از نشانه‌های بارز مؤمن را به خاک افتادن به علامت تعظیم و سپاس، هنگام یادآوری آیات و نشانه‌های خدا، و سجده و ستایش خداوند می‌داند. این آیه، سجده واجب دارد و نام سوره نیز از همین آیه گرفته شده است.
هدف کلی سوره، بیان مبدأ و معاد، و اقامه برهان بر این مسأله است، و نیز دفع شبهه‌هایی که در باره این دو مسأله در دل‌ها خلجان می‌کند، و در ضمن به مسأله نبوت و کتاب نیز اشاره می‌نماید، و امتیازی که دو گروه مؤمنین حقیقی به آیات خدا، و فاسقان خارج از زی عبودیت، از یکدیگر دارند بیان می‌کند، و نیز به دسته اول وعده ثوابی می‌دهد که از تصور هر متصور بیرون است، و به دسته دوم وعیدی می‌دهد، و به انتقام شدیدی تهدید می‌کند که عبارت است از عذاب الیم و ابدی در قیامت، و عذابی کوچک‌تر از آنکه در دنیا به زودی خواهند چشید، و در آخر، سوره را با تاکید آن وعید، و دستور به رسول خدا (ص) که تو نیز منتظر باش آن چنان که آنان منتظرند، ختم می‌کند.
گفته شده: این سوره در مکه نازل شده، مگر سه آیه آنکه بعضی گفته‌اند در مدینه نازل شده است، و آن عبارت است از: ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾[۲]، ﴿أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[۳]، ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾[۴].
ویژگی‌های سوره سجده
- سی آیه به عدد اکثر مکتب‌های تفسیری، ۲۹ آیه به عدد بصری، ۳۸۰، ۳۷۵ یا ۳۳۰ کلمه و ۱۵۰۰، ۱۵۶۴ یا ۱۵۹۹ حرف دارد.
- در ترتیب نزول، هفتاد و پنجمین و در قرآن کریم سی و دومین سوره است.
- پس از سوره مؤمنون و پیش از سوره طور در مکه فرود آمد؛ به جز آیات ۱۶ تا ۲۰ که مدنی است.
- از سور مثانی، و شمار آیات آن کمتر از یک حزب است.
- گفته‌اند یک آیه منسوخ دارد.
- آن را از سُوَر عزائم برشمرده‌اند.
مطالب برجسته سوره سجده
- عظمت قرآن و نزول آن از جانب پروردگار جهان؛
- آفرینش انسان از خاک و نطفه و روحِ الهی؛
- نشانه‌های عظمت و قدرت الهی در آسمان و زمین؛
- رستاخیز و حساب؛
- خلقت زمین و آسمان در شش روز؛
- اشاره‌ای کوتاه به تاریخ بنی‌اسرائیل[۵].[۶]
اسامی سوره سجده
سوره سجده نام‌های دیگری نیز به شرح ذیل دارد:
- مضاجع: «مضاجع» جمع «مضجع» به معنای محل استراحت و خواب یا رختخواب است. این واژه در آیه ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾[۷] به کار رفته است. این آیه درباره کسانی است که برای نماز شب و راز و نیاز از بستر برمی‌خیزند. از آنجا که این عمل، خالصانه‌ترین و عاشقانه‌ترین اعمال است که در این آیه بیان شده، واژه «مضاجع» به عنوان نام سوره سجده انتخاب شده است.
- سجده لقمان و الم سجده: این سوره یکی از چهار سوره عزائم و مشتمل بر سجده واجب است. برای فرق گذاشتن میان این سوره که نام غیر مشهور آن «سجده لقمان» یا «الم سجده» است و سوره فصلت که نام غیرمشهور آن «سجده» و یا «حم سجده» است، اولی را به دلیل همجواری با سوره لقمان، «سجده لقمان» یا «الم سجده» خوانده‌اند، و از سوره فصلت با نام «حم سجده» یاد می‌کنند.
- الم تنزیل: این سوره با حروف مقطعه «الم» آغاز و با بیان عظمت قرآن به وصف ﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾[۸]؛ لذا به سوره «الم تنزیل» نامگذاری شده است.
- جُرُز: «جُرُز» که جمع آن «أجراز» است، به زمین‌های کویری و بی‌آب و علف یا زمین‌هایی گفته می‌شود که علف‌ها و نباتات روی آن خورده و صاف شده است. واژه «جرز» در آیه ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ﴾[۹] آمده است. به مناسبت اشاره آیه به قدرت الهی در زنده کردن زمین‌های خشک، سوره به نام «جرز» نامیده شد[۱۰].[۱۱]
فضیلت سوره سجده
در فضیلت این سوره از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: «هر کس سوره سجده را قرائت نماید مانند آن است که شب قدر را احیا گرفته است».
نقل کرده‌اند که پیامبر اکرم (ص) هر شب پیش از خواب سوره سجده را قرائت می‌کردند و تا این سوره و سوره ملک را نمی‌خواندند به رختخواب نمی‌رفتند.
از امام صادق (ع) نیز روایت شده است: «هر کس در شب‌های جمعه سوره سجده را قرائت کند خداوند نامه اعمالش را در روز قیامت به دست راست او می‌دهد و از او حسابرسی نمی‌کند و او را از همراهان پیامبر اکرم (ص) وسلم و اهل بیت گرامیش قرار می‌دهد».
در روایتی دیگر از ایشان آمده که: «قرائت این سوره در شب موجب امنیت از شیطان و ترفیع درجات در قیامت می‌شود».
آثار و برکاتی برای این سوره در احادیث آمده، مثل: ایمنی از تب و درد مفاصل[۱۲].[۱۳]
سُوَر سجده
در مجموع قرآن مجید پانزده آیه وجود دارد است که مستحب یا واجب است انسان هنگام خواندن یا شنیدن آنها سجده کند، به چنین سجده‌ای سجده تلاوت گفته می‌شود و چهارده سوره‌ای که این پانزده آیه را در خود جای داده‌اند را سور سجده یا سور سجده دار نامیده‌اند.
شافعی در همه آنها سجده را مستحبّ می‌داند و ابو حنیفه در همه آنها به وجوب فتوی داده است.
امّا شیعه به پیروی از ائمه اطهار (ع) فقط در چهار مورد از آنها سجده را واجب می‌داند که به محض خواندن یا شنیدن آن سجده واجب است:
- ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾[۱۴]،
- ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾[۱۵]،
- ﴿فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا﴾[۱۶]،
- ﴿كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ﴾[۱۷]،
در یازده مورد باقی مانده سجده مستحبّ می‌باشد. این یازده مورد در ده سوره قرآن قرار داشته و عبارتند از:
- ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۱۸]،
- ﴿وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾[۱۹]،
- ﴿وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ دَابَّةٍ وَالْمَلَائِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾[۲۰]،
- ﴿قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لَا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا﴾[۲۱]،
- ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾[۲۲]،
- ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾[۲۳]،
- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۲۴]،
- ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا﴾[۲۵]،
- ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾[۲۶]،
- ﴿قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ﴾[۲۷]،
- ﴿وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ﴾[۲۸].[۲۹].[۳۰]
منابع
پانویس
- ↑ «به آیات ما تنها کسانی ایمان دارند که چون آنها را بدیشان گوشزد کنند به سجده درمی‌افتند و پروردگارشان را با سپاس، پاک می‌خوانند و گردنکشی نمی‌ورزند» سوره سجده، آیه ۱۵.
- ↑ «آیا آنکه مؤمن است همگون کسی است که نافرمان است؟ (هرگز) برابر نیستند» سوره سجده، آیه ۱۸.
- ↑ «اما آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند برای آنچه انجام می‌دادند به پذیرایی، آنان را بوستانسراهاست» سوره سجده، آیه ۱۹.
- ↑ «و اما نافرمانان جایگاهشان آتش (دوزخ) است؛ هر بار که می‌خواهند از آن بیرون روند دوباره به آن بازگردانده می‌شوند و به آنان می‌گویند: عذاب آتشی را که دروغ می‌شمردید، بچشید» سوره سجده، آیه ۲۰.
- ↑ سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه ۴۳و۴۱؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، صفحه ۱۶/۲۴۳؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۵؛ جمعی از محققان، علوم القرآن عندالمفسرین، جلد۱، صفحه ۳۱۶؛ زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱، صفحه ۱۹۳؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد۱۷، صفحه ۱۰۱؛ هاشم زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه ۲۹۷؛ فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۳۷۳؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صفحه ۹۱.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص:۲۹۱۹.
- ↑ «از بسترها پهلو تهی می‌کنند (و برای نماز برمی‌خیزند) در حالی که پروردگارشان را به بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی کرده‌ایم می‌بخشند» سوره سجده، آیه ۱۶.
- ↑ «فرو فرستادن این کتاب (آسمانی) که تردیدی در آن نیست از سوی پروردگار جهانیان است» سوره سجده، آیه ۲.
- ↑ «آیا ندیده‌اند که ما آب (باران) را به سرزمین بی‌گیاه می‌رانیم آنگاه با آن، کشتی پدید می‌آوریم که چارپایان آنان و خودشان از آن می‌خورند؛ پس آیا نمی‌نگرند؟» سوره سجده، آیه ۲۷.
- ↑ فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۳۷۳؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۵؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد۱۷، صفحه ۱۰۳؛ سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه ۱۹۴
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص:۷۹۰.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال، صفحه ۱۱۰؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القران، جلد۸، صفحه ۹۷؛ نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، جلد۴، صفحه ۳۴۸؛ متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، جلد۱، صفحه (۵۳۷-۵۳۸).
- ↑ فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص:۳۵۸۸.
- ↑ «به آیات ما تنها کسانی ایمان دارند که چون آنها را بدیشان گوشزد کنند به سجده درمی‌افتند و پروردگارشان را با سپاس، پاک می‌خوانند و گردنکشی نمی‌ورزند» سوره سجده، آیه ۱۵.
- ↑ «و از نشانه‌های او شب و روز و خورشید و ماه است، به خورشید و ماه سجده نبرید و به خداوندی که آنها را آفریده است سجده برید اگر او را می‌پرستید» سوره فصلت، آیه ۳۷.
- ↑ «بنابراین به خداوند سجده برید و (او را) بپرستید!» سوره نجم، آیه ۶۲.
- ↑ «هرگز از او فرمان مبر و سجده بگزار و (به خداوند) نزدیکی بجوی!» سوره علق، آیه ۱۹.
- ↑ «ای فرزندان آدم! برای شما جامه‌ای را فرو فرستاده‌ایم که شرمگاه‌های شما را می‌پوشاند و (نیز) جامه‌ای را که زینت است و لباس پرهیزگاری، باری، بهتر است؛ این از آیات خداوند است باشد که آنان در یاد گیرند» سوره اعراف، آیه ۲۶.
- ↑ «و هر که در آسمان‌ها و زمین است و سایه‌هایشان خواه و ناخواه سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها خدای را سجده می‌برند» سوره رعد، آیه ۱۵.
- ↑ «و هر جنبنده‌ای که در آسمان‌ها و در زمین است و (نیز) فرشتگان به خداوند سجده می‌برند و آنان سرکشی نمی‌ورزند» سوره نحل، آیه ۴۹.
- ↑ «بگو: چه بدان (آیات) ایمان آورید چه ایمان نیاورید؛ بی‌گمان چون بر کسانی که پیش از این (به آنان) دانش داده‌اند خوانده شود به سجده با روی بر زمین می‌افتند» سوره اسراء، آیه ۱۰۷.
- ↑ «آنان کسانی از پیامبرانند از فرزندان آدم که خداوند به آنان نعمت بخشیده است و از (فرزندان) آن کسانند که با نوح (در کشتی) برداشتیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل‌اند و از آنانند که رهیاب کردیم و برگزیدیم؛ چون بر آنان آیات (خداوند) بخشنده خوانده می‌شد سجده» سوره مریم، آیه ۵۸.
- ↑ «خداوند میان کسانی که ایمان دارند و کسانی که یهودی‌اند و صابئان و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک می‌ورزند در روز رستخیز داوری می‌کند، بی‌گمان خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره حج، آیه ۱۷.
- ↑ «ای مؤمنان! رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار نیکو انجام دهید باشد که رستگار گردید» سوره حج، آیه ۷۷.
- ↑ «و چون به آنان گویند: به (خداوند) بخشنده سجده برید می‌گویند: (خداوند) بخشنده چیست؟» سوره فرقان، آیه ۶۰.
- ↑ «خداوند است که خدایی جز او نیست، پروردگار اورنگ سترگ (فرمانفرمایی جهان)» سوره نمل، آیه ۲۶.
- ↑ «(داود) گفت: بی‌گمان او با خواستن میش تو برای افزودن به میش‌های خویش، به تو ستم کرده است و بسیاری از همکاران بر یکدیگر ستم روا می‌دارند جز آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند و آنان اندکند؛ و داود دانست که ما او را آزموده‌ایم و از پروردگار» سوره ص، آیه ۲۴.
- ↑ «و چون بر آنان قرآن بخوانند به سجده درنمی‌آیند،» سوره انشقاق، آیه ۲۱.
- ↑ خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد۲، صفحه ۱۲۴۸و۱۲۴۶و۱۲۴۴و۱۲۴۳و۱۲۳۸؛ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، التفسیرالصافی، جلد۵، صفحه ۳۵۰؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القران، جلد۱۰، صفحه ۴۰۳.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص:۲۵۶۰.