سوره سجده در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره سجده است. سوره سجده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره سجده در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره سجده سی و دومین سوره قرآن در ترتیب مصحف است که میان دو سوره لقمان و سوره احزاب واقع شده و مطابق روایت مشهور عطا از ابن‌عباس که طبرسی به آن اعتماد کرده، هفتاد و پنجمین سوره در ترتیب نزول است که پس از سوره مؤمنون و پیش از سوره طور نازل شده است.

مشهور این است که این سوره در مکه نازل شده است. با این حال مجاهد، کلبی، مقاتل و عطاء، آیه ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾، ﴿أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾ را «مدنی» دانسته‌اند. برخی نیز نزول آیات ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ یا ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ﴿فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾، ﴿أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾. را در مدینه دانسته‌اند؛ اما افزون بر اینکه هیچ نشانه‌ای از مدنی بودن در این آیات به چشم نمی‌خورد، انسجام آیات یاد شده با آیات پیش از آن نشان مکی بودن آنهاست. برخی نزول آن را در سال هشتم بعثت یا پس از آن گفته‌اند؛ اما عده‌ای با توجه به نزول آن پس از سوره غافر و نزول سوره غافر پس از سوره اسراء بر این باورند که سوره سجده نیز باید در سال‌های نزدیک به هجرت نازل شده باشد.

شمار آیات این سوره در قرائت قاریان کوفی، حجازی و شامی ۳۰ و در قرائت قاریان بصره ۲۹ است: اختلاف آنان در دو آیه است: یکی «الم» که قاریان کوفه بر خلاف دیگران آن را آیه‌ای مستقل دانسته‌اند و دیگری آیه ۱۰ که قاریان حجاز و شام تا ﴿أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ﴾ را آیه‌ای مستقل به شمار آورده‌اند. شمار کلمات این سوره ۳۸۰ است. نام مشهور این سوره «سجده» است و از آیه ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾ آنکه به سجده فرمان می‌دهد و با قرائت آن سجده واجب می‌شود، گرفته شده است.

در روایات اهل‌بیت (ع) و در بسیاری از تفاسیر هم همین نام آمده است. در روایاتی نبوی از این سوره با نام «الم تنزیل» یاد شده که برگرفته از آیه ﴿الم تَنْزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ است.

در روایتی دیگر «الم تنزیل السجده» آمده است. برخی نیز آن را «الم سجده» گفته‌اند. نام دیگر آن را ﴿الْمَضَاجِعِ﴾ گفته‌اند که برگرفته از آیه﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ است.

در روایتی از امام صادق (ع) از این سوره به «سجده لقمان» یاد شده است، زیرا پس از سوره لقمان قرار دارد؛ در مقابلِ سوره «حم سجده» یا فصّلت که «سجده مؤمن» خوانده شده است، زیرا پس از سوره مؤمن قرار گرفته است. سرّ این نامگذاری عدم اشتباه این دو سوره با یکدیگر است؛ همچنین این سوره در حدیثی مرسل که دارمی از خالد بن معدان نقل کرده «المُنجِیه» یعنی نجات‌دهنده از آتش دوزخ خوانده شده است.

سوره سجده از مجموعه سوره‌هایی است که با «الم» آغاز شده‌اند (سوره بقره، سوره آل‌عمران، سوره اعراف، سوره عنکبوت، سوره روم، سوره لقمان و سوره سجده)؛ نیز از مجموعه سوره‌های ممتحنات (سوره فتح، سوره حدید، سوره حشر، سوره سجده، سوره طلاق، سوره قلم، سوره حجرات، سوره ملک، سوره تغابن، سوره منافقون، سوره جمعه، سوره صف، سوره جن، سوره نوح، سوره مجادله، سوره ممتحنه و سوره تحریم) است؛ همچنین از نظر حجم از سوره‌های مثانی یعنی سوره‌هایی که در مرتبه پس از سور مئین (سوره‌های دارای بیش از ۱۰۰ آیه) قرار گرفته و آیات آن کمتر از ۱۰۰ آیه است. این سوره همچنین یکی از سور عزائم (سوره سجده، سوره فصلت، سوره نجم، سوره علق) است که سجده واجب دارند. آیه ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾ سجده و تسبیح و حمد خدا را از نشانه‌های ایمان به آیات خداوند می‌شمرد، از این رو هنگامی که بنده مسلمان این آیه را قرائت کند یا قرائت آن را بشنود واجب است برای خدا سجده کند و از همین رو در فقه امامیه قرائت این سوره در نمازِ واجب جایز نیست؛ زیرا بر نمازگزار واجب می‌شود میان قرائت نماز سجده کند؛ همچنین جایز نیست که شخص جنب و حائض این سوره و دیگر سور عزائم را قرائت کند.

پیوند این سوره با سوره پیش از آن (سوره لقمان) را چندگونه بیان کرده‌اند:

1. از آنجا که سوره پیشین با یادکرد ادله ربوبیت پایان یافته، این سوره نیز با همین موضوع آغاز شده است.
2. چون در سوره قبل، از توحید به عنوان اصل اول دینداری و در پایان سوره از معاد به عنوان اصل دوم سخن به میان آمده، خداوند این سوره را با سخن از اصل سوم (نبوت و رسالت) آغاز کرد.
3. این سوره شرح و بیان آیات و کلیدهای عالم غیب در پایان سوره قبلی است؛ بدین گونه که آیه ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ﴾ شرح آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ و آیه ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ﴾ شرح آیه ﴿وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ﴾ و آیه ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ﴾ تفصیل آیه ﴿وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ﴾ و آیه ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ﴾ توضیح آیه ﴿وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا﴾ و آیه ﴿وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ﴾ شرح آیه ﴿وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ﴾ است .

غرض سوره

غرض از نزول این سوره تبیین و تأکید بر این مطلب است که هدایت و فرستادن پیامبران لازمه خلقت بشر است و اگر تبشیر و انذار نبود، خلقت انسان بی‌هدف بود و ناقص می‌ماند. برخی مفسران نیز معتقدند که هدف اصلی این سوره تقویت مبانی ایمان به مبدأ و معاد و ایجاد موج نیرومندی از حرکت به سوی تقوا، و بازداری از سرکشی و طغیان و توجه به ارزش مقام والای انسان است که مخصوصاً در آغاز حرکت اسلام و در محیط مکه فوق‌العاده لازم بوده است.

محتوای سوره

موضوع این سوره مانند دیگر سوره‌های مکی، اثبات اصول عقاید یعنی ایمان به خدا و روز قیامت و کتاب‌های آسمانی و پیامبران و برانگیخته شدن و جزاست. البته محور بحث، اثبات بعث و بر انگیخته شدن پس از مرگ است (آیات ﴿وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ﴾، ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾)؛ چیزی که منکران و مادی‌ها آن را انکار کرده و به بهانه آن به تکذیب رسول خدا (ص) می‌پرداختند. این سوره با بیان اینکه قرآن کریم بی‌تردید کتاب خداست و از جانب او بر پیامبرش نازل شده است: ﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ آغاز شده و با اثبات رسالت پیامبر (ص) و ابطال گمان‌های مشرکان درباره پیامبر (ص) که می‌پنداشتند او از پیش خود این قرآن را به خدا نسبت داده و بیان اینکه رسولی مانند پیامبر اکرم قبلاً برای مردم مکه نیامده بود ادامه می‌یابد.

پس از آن در آیات ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ﴾، ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ﴾ ادله وحدانیت خدا و نشانه‌های او در آسمان و زمین و قدرتش در تدبیر عالم وجود را بیان کرده و در آیات ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ﴾، ﴿ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ﴾، ﴿ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾ آفرینش انسان و دوران‌های مختلفی را که در خلقت بر او گذشته بیان می‌کند و سپس با اشاره به نعمت ادراکات حسی مانند شنوایی و بینایی و نعمت تفکر، مخاطب را نسبت به ناسپاسی این نعمت‌ها سرزنش می‌کند: ﴿وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾.

در آیه ﴿وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ﴾ استبعاد مشرکان درباره رستاخیز و حیات دوباره انسان‌ها بعد از مرگ را بیان کرده و سپس به این استبعاد چنین پاسخ می‌دهد که انسان با مرگ نابود نمی‌شود، بلکه فرشته مرگ حقیقت انسان را کامل دریافت می‌کند و سپس همگان به سوی پروردگارشان بازگردانده می‌شوند: ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾.

در آیات ﴿وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ﴾، ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ به مناسبت استبعاد و انکار کافران نسبت به رستاخیز، وضع گناهکاران در قیامت را به تصویر کشیده است: آنان در جهان آخرت در محضر پروردگارشان با سرافکندگی خواهند گفت: پروردگارا! اکنون آنچه را که پیامبر از آن خبر و نسبت به آن بیم می‌داد دیدیم و شنیدیم. حال ما را به زندگی دنیا بازگردان تا اعمال نیک انجام دهیم.

آیه ﴿وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ﴾. پاسخ خداوند این است که اگر قرار بود همه را به بهشت درآوریم، همه را جبراً در طریق هدایت قرار داده بودیم؛ اما من اراده کرده‌ام که انسان خود راه هدایت را برگزیند و دوزخ را از جنیان و انسان‌های گناهکار و ناسپاس پر سازم آیه ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾، از این رو به کیفر فراموشی این روز باید عذاب جاودانه الهی را بچشید: ﴿فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾

در آیات ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ﴿فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ نشانه‌های ایمان و مؤمنان را بیان کرده است تا راه نجات از عذاب جاودان الهی را به مخاطب نشان دهد: تنها کسانی به آیات خدا ایمان می‌آورند که هرگاه این آیات برایشان بازگو شود در برابر پروردگار به سجده افتاده و بدون هرگونه استکبار او را از هر نقص و نیازی منزه می‌شمارند و حمد و سپاس پروردگارشان را به جا می‌آورند. اینان در دل شب از بستر خواب جدا شده، پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و بخشی از اموالی را که خداوند به آنان ارزانی داشته انفاق می‌کنند.

خداوند نیز در برابر این ایمان و بندگی، پاداشی وصف‌ناپذیر را که مایه روشنی چشم آنها خواهد شد به ایشان عطا خواهد کرد: ﴿فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

در آیه ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾ با طرح پرسشی تنبه‌برانگیز مخاطب را به اندیشه و مقایسه حال مؤمنان با گناهکاران فاسق وا می‌دارد تا خود مسیر بهتر را برگزیند. آنان که ایمان آورده عمل صالح انجام دهند در باغ‌های بهشت پذیرایی می‌شوند؛ اما آنان که از فرمانبری خداوند سر بر تابند، جایگاهشان آتش دوزخ است که به هیچ روی نمی‌توانند از آن نجات یابند.

آیه ﴿وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ از آیات درخشان سوره است که مهر و خشم و تهدید و امید خداوند توأمان در آن تجلی یافته‌اند. ما در آینده نزدیک پیش از آنکه در عالم آخرت آنان را به عذابی بزرگ مبتلا سازیم، حتماً در همین جهان آنان را به عذاب نزدیک و سبک‌تری همچون قحطی، بیماری، فقر، شکست در جنگ و کشته شدن گرفتار خواهیم کرد، تا به خود آیند و از کفر و انکار خود دست شسته، به خدا و پیامبر ایمان آورند. این، فرصتی است که خداوند در اختیار آنان قرار می‌دهد. البته اگر آنان باز از آیات ما روی گردانند مجرم خواهند بود و ما حتماً از مجرمان انتقام خواهیم گرفت. ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ﴾

در آیات ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَلَا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَائِهِ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَنِي إِسْرَائِيلَ﴾، ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾، ﴿إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ برای تسلی خاطر پیامبر نسبت به آزارهایی که از منکران می‌بیند، قصه موسی را طرح کرده و شباهت رسالت آن حضرت با موسی را یادآور می‌شود: ما به موسی (ع) کتاب دادیم و شک نکن که آزارهایی که موسی در مواجهه با فرعون تحمل کرد تو نیز قطعاً با آن روبه‌رو خواهی شد. ما آن کتاب را مایه هدایت برای بنی‌اسرائیل قرار دادیم و به جهت صبر و یقینی که داشتند بعضی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که مردم را به سوی امر ما هدایت کنند و حتماً پروردگار تو میان بنی‌اسرائیل به سبب اختلافی که پس از آمدن پیشوایانشان پیدا کردند در روز قیامت به حق داوری خواهد کرد: ﴿إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾

در آیات ﴿أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ أَفَلَا يَسْمَعُونَ﴾، ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ﴾، ﴿وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾، ﴿قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لَا يَنْفَعُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِيمَانُهُمْ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ﴾، ﴿فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ﴾ دو نشانه سمعی و بصری را که می‌توانند مایه تنبه و عبرت گرفتن کافران و بازگشت آنان به ایمان باشند بیان کرده است: آیا قرآن برای اینان بیان نکرده است که چه بسیار امت‌های قدرتمند پیشین را هلاک کردیم و اکنون اینان در منازل آنان رفت و آمد دارند؟ آیا این خبر نشانه‌ای کافی برای عبرت گرفتن نیست؟ ﴿أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ أَفَلَا يَسْمَعُونَ﴾ آیا ندیدند که چگونه آب را به سمت زمین‌های خشک روانه ساخته، انواع محصولات را از زمین می‌‌رویانیم تا چارپایان و خودشان از آن بهره برند؟ ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ﴾ اما موضع کافران در برابر این همه تهدید آن است که با جمله «اگر راست می‌گویید این عذاب نزدیک دنیایی و تهدیدها کی محقق می‌شود» آن را مستبعد می‌شمارند: ﴿وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ و پاسخ آن است که اگر آن روز فرا رسد ایمان کافران سودی نمی‌بخشد و به آنان مهلتی داده نمی‌شود و سرانجام سوره با این تهدید پایان می‌یابد که ای پیامبر! از آنان روی گردان و منتظر آن روزی باش که تهدیدهای خداوند محقق می‌شود. آنان نیز منتظر بمانند که تهدیدهای خداوند قطعاً واقع‌شدنی است: ﴿فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ﴾.

فضیلت سوره

برای تلاوت این سوره فضایل و خواصی ذکر شده است: ابی بن کعب از پیامبر (ص) نقل می‌کند که هر کس سوره «الم تنزیل» و سوره «ملک» را بخواند، گویا شب قدر را احیاء کرده است و اگر کسی آن را نوشته و با خود داشته باشد از تب کردن و درد سر و درد مفاصل ایمن خواهد ماند. مانند این روایت از امام صادق (ع) نیز نقل شده است؛ همچنین از امام صادق (ع) روایت شده که هر کس سوره سجده را در هر شب جمعه بخواند، خداوند روز قیامت نامه عملش را به دست راستش می‌دهد و کارهای گذشته‌اش را حساب نمی‌کند و دوست محمد (ص) و اهل بیتش (ع) خواهد بود..

سوره سجده در دانشنامه معاصر قرآن کریم

سی و دومین سوره قرآن و هفتاد و پنجمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع فرجام روشن مؤمنان صالح. نام این سوره به خاطر داشتن آیه‌ای است که قرائت یا شنیدن آن سجده واجب دارد ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾.

نام این سوره در بعضی از روایات و در لسان مشهور مفسران «سوره سجده» یا «الم سجده» است و گاه برای مشخص ساختن آن از سوره حم سجده، آن را به نام «سجده لقمان» می‌خوانند؛ چراکه بعد از سوره لقمان قرار گرفته است. در بعضی از روایات نیز از آن به: «الم تَنْزِيلٌ»، یاد شده است. فخر رازی و «آلوسی» نیز نام «مضاجع» را از جمله نام‌های آن ذکر کرده‌اند، به تناسب آیه ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾.

سوره سجده از سوره‌های عزائم است؛ یعنی در چهارده سوره، آیات سجده آمده است که خواندن یا شنیدن آن موجب سجده می‌شود. در چهار سوره از این سوره‌ها، سجده کردن واجب است که آنها را «سوره‌های عزائم» می‌نامند که سوره سجده، اولین آنها است ولی در بقیه این سوره‌ها سجده کردن مستحب است. دارای سی آیه، ۳۷۵ کلمه و ۱۵۶۴ است. از نظر حجم از سوره‌های «مثانی» و نسبتاً کوچک قرآن و مقداری کمتر از یک حزب است.

تنزیل قرآن، آفریدن زمین و آسمان‌ها و هرچه بین آنها است در شش روز، آفرینش انسان از گل و آفرینش نسل وی، توحید الهی، معاد و اوضاع قیامت، هشدار به ناباوران و بشارت پاداش مؤمنین صالح از مضامین سوره سجده هستند.

فضیلت سوره

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (ص) چنین آمده است: «مَنْ قَرَأَ الم تَنْزِيلُ وَ تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ فَكَأَنَّمَا أَحْيَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ»، «کسی که سوره «الم تنزیل» و «تبارک» را بخواند مانند آن است که شب قدر را احیا گرفته باشد».

همچنین آمده است: «هر کس سوره سجده را در هر شب جمعه بخواند خداوند نامه اعمال او را به دست راست او می‌دهد و گذشته او را محاسبه نخواهد کرد و از دوستان محمد (ص) و اهل بیتش خواهد بود».

مقاصد سوره

غرض این سوره بیان تنزیل کلام الله مجید، نبوت حضرت محمد مصطفی (ص) و مبدأ و معاد و اقامه برهان برای اثبات آنها، برتری مؤمنین صالح بر بدکاران، و علیه پاداش شایسته به صالحین و عذاب سخت برای بدکاران است. سجده، تسبیح، تحمید، تهجد و اتفاق از اوصاف و اعمال صالحین است.

ملاصدرا، قرآن را نور هدایت‌گر در تاریکی‌های خشکی و دریا و دارویی برای هر بیماری توصیف می‌کند و می‌گوید: هنگامی که قرآن حجاب از چهره بر می‌دارد و گنج‌ها و انوار خود را هویدا می‌سازد، آنان را که به بیماریجهل و ذلت مبتلایند، شما می‌بخشد و تشنگی سرگشتگان حقیقت و سعادت را فرومی‌نشاند. قرآن قلبی را که مبتلا به رذائل اخلاقی عمیق است، شفا می‌بخشد؛ به وسیله قرآن، دیدگان صاحبان قلب بصیر، بیناتر و مجهز به معرفت اسرار و حقایق غیبی، برای دیدار با خداوند می‌شود. هر آنچه خداوند در این جهان، صورت آن را خلق کرده است، نظیری در جهان معنا دارد و هر آنچه در جهان معنا، یعنی جهان آخرت، خلق کرده، حقیقتی در جهان حقیقی که غیب الغیوب است دارد. و در این دو جهان، چیزی خلق نکرده که مشابه و مثالی در عالم صغیر انسانی نداشته باشد.

تمامی آیات قرآنی که از خلقت آدم از خاک و یا گل یا امثال آن خبر می‌دهد، می‌فهماند که خلقت او آنی و بدون گذشت زمان و بدون پدر و مادر بوده است. از ظاهر قرآن به دست می‌آید که نسل حاضر بشر منتهی به آدم و همسرش می‌شود و آدم و حوا از پدر و مادری متولد نشده‌اند، بلکه از خاک تکون یافته‌اند .

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾،
2. ﴿تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾،
3. ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾.

ساختار

علامه طباطبایی این سوره را به دو بخش تقسیم کرده‌اند: بخش ۱: آیات ۱-۱۴ و بخش ۲: ۱آیات ۵-۳۰، اما تقسیم آن به دو بلوک دو بخشی و یک بخش مرکزی بهتر است.

بخش ۱: آیات ۱ تا ۵: بیان ظهور و تجلی ربوبیت خدا در زمین و آسمان‌ها در تقابل با تصورات باطل کافران. بخش اول که حکم افتتاح سوره را دارد، در پارالل با بخش اختتام آیات ۲۶-۳۰ است که فرجام شکست کافران و فتح مؤمنین را بیان می‌کند.

بخش ۲: آیات ۶ تا ۹: خدا از پنهان و آشکار با خبر و شکست‌ناپذیر و مهربان است. مراحل شگفت‌انگیز آفرینش انسان.

بخش ۳: آیات ۱۰ تا ۱۴: این آیات با بحث گویایی درباره «معاد» آغاز می‌شود، سپس حال «مجرمان» را در جهان دیگر بازگو می‌کند و در مجموع تکمیل برای بحث‌های گذشته است که پیرامون «مبدأ» بود.

بخش ۴: آیات ۱۵ تا ۲۰: از جهت ساختاری و محتوایی دارای پیام مرکزی سوره است. در این بخش صفات، اعمال و فرجام دو تیپ صالحین و فاسقین بیان شده است.

بخش ۵: آیات ۲۱ تا ۲۲: مجازات‌های تربیتی، به دنبال بحثی که پیرامون گنه‌کاران و مجازات دردناک آنها در آیات قبل گذشت، در آیات مذکور به یکی از الطاف خفی الهی در مورد آنان که همان مجازات‌های خفیف دنیوی و بیدار کننده است اشاره می‌کند، تا معلوم شود خدا هرگز نمی‌خواهد بنده‌ای گرفتار عذاب جاویدان شود و به همین دلیل از تمام وسائل بیدار کننده برای نجات آنها استفاده می‌کند. پیامبران الهی میفرستد، کتب آسمانی نازل می‌کند، نعمت می‌دهد، به مصیبت گرفتار می‌سازد و اگر هیچ یک از اینها سودی نداشت، چنین کسانی جز آتش دوزخ سرنوشتی نخواهند داشت.

بخش ۶: آیات ۲۳ تا ۲۵: صبر و شکیبایی و ایمان سرمایه امامت، آیات مورد بحث اشاره کوتاه و زودگذری به داستان «موسی (ع)» و «بنی‌اسرائیل» است تا پیامبر اسلام (ص) و مؤمنان را دلداری دهد و در برابر تکذیب و انکار و کارشکنی‌های مشرکان که در آیات گذشته به آن اشاره شد دعوت به صبر و شکیبایی و پایداری کند و هم بشارتی باشد برای مؤمنان که سرانجام بر این گروه کافر لجوج پیروز می‌شوند، همان‌گونه که بنی‌اسرائیل بر دشمنان خود پیروز شدند و پیشوایان روی زمین گشتند.

بخش ۷: آیات ۲۶ تا ۳۰: در آخر، سوره را با تأکید وعده فتح مؤمنین و شکست کافران ختم می‌کند. بخش اختتام، متناظر با بخش افتتاح و کلیت سوره است که پروردگار عالم را حق و مقتدر مهربان توصیف می‌کند.

منابع

1. زنگنه، مهدی، مقاله «سوره سجده»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره سجده»، دانشنامه معاصر قرآن کریم