سوره جمعه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره جمعه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره جمعه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

چون در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ به برپایی نماز جمعه امر شده و مؤمنان به حضور در آن تشویق شده‌اند، و از سویی متضمن واژه «جمعه» است، این نام را برای سوره برگزیده‌اند. جمعه روز بزرگ و عید هفتگی اسلامی، روز گردهم آمدن مردم در مساجد و مجالس دینی و روز برپایی نماز پرشکوه جمعه است. جمعه و نماز جمعه در فرهنگ اسلام نقش بسزایی در تربیت و تهذیب و تعلیم و تحکیم پایه‌های جامعه اسلامی دارد.

در سوره جمعه پس از وصف خدا و بیان فلسفه بعثت و رسالت و اشاره به صفات ناپسند قوم یهود و نگرش آنها به دین، به نماز جمعه دعوت می‌کند. در رکعت اول نماز جمعه، این سوره خوانده می‌شود.

از این روی، این سوره به بیانی کاملاً انگیزنده، مسلمین را وادار می‌کند که نسبت به نماز جمعه اهتمام بورزند، و آنچه در به پاداشتنش لازم است فراهم سازند، چون همانگونه که گذشت، نماز جمعه از شعائر بزرگ خدا است که تعظیم و اهتمام به امر آن، هم دنیای مردم را اصلاح می‌کند، و هم آخرتشان را، و خدای تعالی بیان این مطلب را با تسبیح و ثنای بر خود آغاز کرد که در میان قومی امی رسولی از خود آنان مبعوث کرد تا آیات او را بر آنان بخواند، و با اعمال صالح و اخلاق پاک تزکیه شان کند، و کتاب و حکمتشان بیاموزد و به همین منظور کتاب خدا و معارف دینش را به بهترین وجهی بر آنان و افرادی که به آنان ملحق می‌شوند، و نسل‌های بعد از آنان تحمیل کرد، و زنهارشان داد از اینکه مثل یهود نباشند که خدای تعالی تورات را بر آنان تحمیل کرد، ولی آنان آن را حمل نکردند، و به معارف آن معتقد نشدند، و به احکامش عمل نکردند، در نتیجه مانند الاغی شدند که بارش کتاب باشد.

و در آخر به عنوان نتیجه دستور می‌دهد که وقتی بانک نماز جمعه بلند می‌شود بازار و دادوستد را رها نموده، به سوی ذکر خدا بشتابند. و نیز افرادی را که خلاف این دستور عمل می‌کنند، و رسول خدا (ص) را در حالی که مشغول خطبه نماز است رها نموده، به سوی دادوستد می‌روند، سرزنش می‌کند، و این رفتار را نشانه آن می‌داند که این گونه افراد معارف کتاب خدا و احکامش را نپذیرفته‌اند.

ویژگی‌های سوره جمعه

1. یازده آیه، ۱۸۰ یا ۱۷۷ کلمه و ۷۲۰ یا ۷۶۸ حرف دارد.
2. در ترتیب نزول، یکصد و دهمین و در ترتیب مصحف شریف شصت و دومین سوره قرآن است که پس از سوره صف و پیش از سوره فتح فرود آمد.
3. در مدینه نازل شد و آیه مکی ندارد.
4. از نظر کمیت از سوره‌های مفصّل و از گروه طوال آن به‌شمار می‌آید که بخشی از یک حزب قرآن را تشکیل می‌دهد.
5. پنجمین سوره از سُوَر مسبّحات است.
6. گفته‌اند در این سوره هیچ آیه ناسخ و منسوخی وجود ندارد.

مهم‌ترین مطالب سوره جمعه

1. تسبیح خداوند توسط تمام پدیده‌های جهان؛
2. بعثت پیامبران و اهداف آن؛
3. مذمت عالمان بی‌عمل در قالب یک تمثیل زیبا؛
4. حکم وجوب نمازجمعه و لزوم شرکت همگان در آن؛
5. ارزش کسب حلال و فعالیت‌های اقتصادی مشروع.

آيه جمعه

آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ را آیه جمعه می‌گویند.

طبق برخی روایات، مسلمانان مدینه، پیش از هجرت پیامبر (ص) با یکدیگر گفتند یهود در یک روز هفته اجتماع می‌کنند (روز شنبه) و نصارا نیز روزی برای اجتماع دارند (یکشنبه)؛ خوب است ما هم روزی قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذکر خدا گوییم. آنان روز پیش از شنبه را که در آن زمان یوم العروبه نامیده می‌شد، برای این هدف برگزیدند و نماز را به صورت جماعت در آن روز به جا آوردند؛ آن روز جمعه نامیده شد؛ زیرا روز اجتماع مسلمانان بود. این نخستین جمعه‌ای بود که در اسلام تشکیل شد.

نماز جمعه

مقالهٔ اصلی: نماز جمعه

اولین نماز جمعه‌ای که رسول خدا (ص) با اصحاب تشکیل دادند زمان هجرت به مدینه بود. آن حضرت روز دوشنبه دوازدهم ربیع‌الاول هنگام ظهر به منطقه قبا در حوالی مدینه وارد شدند. و چهار روز در آنجا ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند. سپس روز جمعه به محله بنی‌سالم آمدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا کردند. این نخستین نماز جمعه‌ای بود که رسول‌خدا (ص) در اسلام به جا آورد. خطبه‌ای هم در این نماز خواندند که نخستین خطبه حضرت در مدینه بود.

میان فقهای امامیه درباره حکم اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امام زمان (ع) اختلاف است؛ برخی آن را واجب عینی، برخی واجب تخییری، برخی مستحب و برخی نیز حرام دانسته‌اند. آن‌چه مسلم است وجوب عینی نماز جمعه با حضور امام زمان (ع) است.

مراد از ﴿ذِكْرِ اللَّهِ ﴾ در آیه، نماز است. برخی گفته‌اند مراد خطبه‌های نماز، و مقصود از ندا در آیه، اذان است، و چون به سعی و شتافتن امر شده ﴿فَاسْعَوْا﴾ لازمه آن ترک همه اشتغالات به ویژه داد و ستد است.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی