سوره جمعه در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره جمعه است. سوره جمعه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره جمعه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مدنی بودن این سوره را روایات صحیح و اتفاق مفسران تأیید می‌کنند و با توجه به مضمون سوره که تشریع نماز جمعه را دربردارد در مدنی بودن آن هیچ تردیدی نیست. در ترتیب مصحف، شصت و دومین سوره‌ای است که میان دو سوره صفّ و منافقون قرار گرفته و در ترتیب نزول ردیف‌های ۱۰۸ ، ۱۰۹ و ۱۱۰ را برای آن یاد کرده‌اند که پس از سوره تحریم و پیش از سوره تغابن نازل شده است. برخی نزول آن را پس از سوره صف دانسته‌اند.

سوره جمعه بیست و دومین، بیست و سومین یا بیست و چهارمین سوره مدنی است.

نام این سوره «جُمُعَه» یا «جُمْعَه» به معنای اجتماع و گرد هم آمدن و نام خاص هفتمین روز هفته است، چون در این روز مردم برای نماز جمعه گرد می‌آیند. برخی نیز آن را «جُمَعَه» گفته‌اند.

این سوره ۱۱ آیه و ۱۷۷ کلمه دارد. سوره جمعه از نظر حجم در گروه سُور مفصّلات یعنی سوره‌های کوتاه قرآن و از آن جهت که از ۷ سوره‌ای است که با تسبیح آغاز می‌شود در گروه سُور مسبّحات قرار دارد و یکی از ۱۶ سوره‌ای است که در مصحف ابن‌مسعود از آنها با عنوان «سوره‌های ممتحنات» یاد شده بود.

زمان نزول این سوره دقیقا معلوم نیست؛ برخی نزول آن را در سال ششم هجری و برخی دیگر با توجه به نزول آن بعد از سوره صفّ که بین صلح حدیبیه (سال ششم هجری) و جنگ تبوک، (سال نهم هجری) نازل شده است نزول آن را نیز در همین فاصله زمانی حدس زده‌اند.

محتوای سوره

علامه طباطبایی غرض اصلی این سوره را تشویق به نماز جمعه دانسته که از شعائر بزرگ دینی است.

محتوای سوره جمعه را می‌توان به سه بخش قسمت کرد:

در بخش نخست آیات ﴿يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الأُمِّيِّينَ رَسُولا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ﴾ به تسبیح عمومی همه موجودات برای پروردگار تصریح و از برخی صفات جلال و جمال خدا یاد می‌کند و با اشاره به بعثت رسول خدا (ص) هدف آن را تعلیم و تزکیه انسان‌ها و آن را فضل الهی معرفی می‌کند.

در بخش دوم آیات ﴿ مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاء لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ وَلا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾ یهودیانی را که تورات بر پیامبر آنها نازل شد و مکلف شدند تا به آن عمل کنند ولی به دستورات آن از جمله گرویدن به پیامبر اکرم (ص) عمل نکردند، به درازگوشی تشبیه می‌کند که بار کتاب حمل می‌کند و از آن چیزی جز سنگینی حس نمی‌کند و بدین‌سان به مؤمنان هشدار می‌دهد که از اصول آیین حقّ منحرف نشوند، آن‌گونه که یهودیان منحرف شدند. سپس به این ادّعای یهودیان اشاره می‌کند که می‌پنداشتند دوستان خدا هستند و خداوند آنها را بر اقوام دیگر برتری داده است و می‌فرماید: اگر واقعاً راست می‌گویند، از خدا آرزوی مرگ کنند تا به لقایش برسند؛ آن‌گاه به این حقیقت تصریح می‌کند که آنها به سبب تبهکاری هرگز چنین آرزویی را نخواهند کرد، هرچند سرانجام، مرگ را ملاقات کرده، از اعمال بد آنها حسابرسی می‌شود.

در بخش سوم آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ به مؤمنان فرمان می‌دهد زمانی که برای نماز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی نماز جمعه بشتابند و داد و ستد را رها کنند که این برای آنها بهتر است. البته پس از نماز جمعه می‌توانند در زمین برای طلب فضل الهی و کسب و کار پراکنده شوند و خدا را بسیار یاد کنند تا به رستگاری برسند. سپس گروهی را که رسول خدا (ص) را هنگام خواندن نماز جمعه برای داد و ستد رها کرده‌اند سرزنش و این حقیقت را یادآوری می‌کند که آنچه نزد خداست، از لهو و تجارت بهتر است و نگران روزی خود نباشند که خداوند بهترین روزی دهندگان است.

فضیلت سوره

روایات متعددی در فضیلت سوره جمعه وارد شده است. برپایه نقلی، پیامبراکرم (ص) در شب‌های جمعه این سوره و سوره منافقون را در نماز عشاء و در روزهای جمعه این دو سوره را در نماز جمعه تلاوت می‌کردند.

در روایاتی از امام صادق و امام باقر (ع) بر خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز مغرب و عشاء در شب جمعه و نماز صبح و ظهر و عصر روز جمعه و همچنین رکعت اول نماز جمعه تأکید شده است، از این‌رو فقها به استحباب خواندن این سوره در اولین رکعت نمازهای یاد شده فتوا داده‌اند؛

همچنین امام صادق (ع) خواندن سوره جمعه و اعلی را در شب‌های جمعه به مؤمنان توصیه و پاداش آن را بهشت معرفی کرده است .

سوره جمعه در دانشنامه معاصر قرآن کریم

شصت و دومین سوره قرآن و صد و دهمین آن در ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوع هدف بعثت پیامبران، سرزنش برخی یهود و وجوب نماز جمعه. این سوره دارای یازده آیه، ۱۷۷ کلمه و ۷۶۸ حرف است. سوره جمعه از سوره‌های مسبحات است؛ یعنی، با ذکر تسبیح و تقدیس خداوند آغاز می‌گردد. آیه نماز جمعه فقط در همین سوره ذکر شده است.

نام سوره «جمعه» (به ضم میم)، برگرفته از آیه نهم آن و به معنای آدینه و آخرین روز هفته است که در فارسی (جمعه) با سکون میم تلفظ می‌شود.

ملاصدرا نوشته است که: سوره جمعه در بردارنده ارکان مقاصد ایمان و اصول و حقایق عرفانی است و از معرفت خداوند سبحان و حقیقت آغاز و انجام و کیفیت برانگیختگی و ارسال پیامبران و آموزش و تعلیم و فرو فرستادن کتاب و ماهیت کتاب و رسول و هدایت خردها در آن گرد آمده است.

سوره جمعه با اشاره به تسبیح تمامی موجودات آسمان‌ها و زمین برای خداوندی آغاز و بیان شده است که در میان امیین، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات الهی را برای آنان بخواند و با اعمال صالح و اخلاق پاک تزکیه‌شان کند و کتاب خدا و معارف دین و حکمت را به بهترین شکل به آنان و نسل‌های بعد تعلیم دهد.

در آیات ﴿وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ و ﴿ِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ بیان شده است که ملاک امر و سرمایه کار در کتاب الهی تفاوت دوری و نزدیکی از حق تعالی و درجات شدت بریدگی و انقطاع نفس از این دنیای فانی است. تخلق به اخلاق الهی انسان را مستعد دریافت کرم الهی می‌کند.

آیات ﴿مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاء لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ وَلا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾ شامل هشداری است به مؤمنان، در قالب تمثیلی درباره قوم یهود که مبادا مانند یهود در عمل به دستورهای قرآن و پیامبر اکرم (ص) کوتاهی نمایند، چنان که یهود به علت ایمان ظاهری و زبانی به تورات، هیچ بهره‌ای از این کتاب آسمانی و معارف آن نگرفتند و مانند چهارپایان تنها آن را حمل نمودند. سپس، چون این گروه پنداشتند که با خداوند دوستی ویژه دارند، سرزنش گردیدند و ظالم خوانده شدند؛ زیرا به سبب اعمالی که مرتکب شده‌اند هرگز نخواهند توانست مرگ را که رساننده محب و محبوب به یکدیگر است و در نهایت به آنان روی می‌آورد، آرزو نمایند. در آیات نهم و دهم، به مؤمنان دستور داده شده که با شروع اذان نماز جمعه، خرید و فروش را رها کنند و برای برپایی نماز بشتابند و پس از پایان یافتن نماز، به قصد کسب و کار پراکنده شوند. فقها به استناد همین آیه، خرید و فروش در زمان برپایی نماز جمعه را حرام می‌شمرند.

در آخرین آیه، قرآن کریم افرادی را که بر خلاف این دستور، رسول اکرم (ص) را در حال ایراد خطبه با برگزاری نماز، ترک کردند و به سوی سرگرمی و داد و ستد شتافتند، سرزنش کرده است.

قرائت سوره جمعه در رکعت اول و سوره منافقون در رکعت دوم نماز جمعه و ظهر روز جمعه بنابر قول مشهور، مستحب است. قول مقابل مشهور، وجوب قرائت آن است.

فلاسفه اسلامی با الهام از واژه «حکمت» در آیه ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ و آیات مشابه آن، نام فلسفه را «حکمت» نهادند.

عرفا با توسل به آیه ﴿وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و آیات مشابه آن ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾، ﴿وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾، ﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ﴾، ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾، ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾. انجام انواع مراتب ذکر و دائم الذکر بودن را از ارکان سلوک معنوی و لقاء الله بر شمرده‌اند.

عطار نیشابوری از قول بایزید بسطامی نوشته است: ذکر کثیر نه به عدد است لکن به حضور بی‌غفلت است و ابن عربی نوشته است: «خداوند جز ذکر، چیزی را به کثرت بیان نداشته است و به چیزی به جز ذکر، دستور به بسیار گفتن و یاد کردن نداده است».

منابع

1. حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، مقاله «سوره جمعه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره جمعه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم