حکیم بن حارث

حکیم بن حارث از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حکیم بن حارث در قرآن - حکیم بن حارث در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از زندگی حکیم بن حارث (حرث) اطلاعات چندانی در دست نیست. به گزارش برخی منابع، حکیم همراه والدین، زن و فرزندش از طائف به مدینه هجرت کرد و در آن شهر از دنیا رفت؛ اما زمان مهاجرت و درگذشت وی روشن نیست.

از ابن عباس و برخی دیگر از مفسران گزارش شده است که پس از مرگ حکیم بن حارث، بازماندگان او (پدر و مادر، همسر و فرزندان) برای تقسیم میراث نزد رسول خدا (ص) آمدند و آن حضرت سهمی از میراث را به پدر و مادر و مانده را به فرزندان حکیم داد و به همسرش چیزی نداد و در پی آن از ایشان پرسش شد که پس زن وی چه کند که در پاسخ آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، پس پیامبر (ص) دستور داد هزینه زندگی همسر حکیم را یک سال از دارایی او بپردازند. این در حالی بود که در روزگار جاهلیت، عدّه وفات برای زنان یک سال بود. وقتی زنی شوهرش می‌مرد یک سال می‌بایست در بدترین خانه‌ها و با بدترین لباس‌ها، بی‌عطر و زینت زندگی کند و پس از تمام شدن عده نیز زن پشگلی را به پشت سرش می‌انداخت تا بیان کند شوهر گذشته‌اش دیگر بر او حرمتی ندارد. با نزول آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ سختگیری‌های بی‌جا از میان رفت و عدّه یک ساله زن همراه نفقه او در این مدت مقرر گردید و زن برای ازدواج پیش از یک‌سال حق نداشت و شوهر نیز می‌بایست پیش از مرگ خود حق نفقه یک‌ساله را وصیت کند، به شرط آنکه زن در این زمان خانه متوفّا را ترک نکند. در آن دوره هنوز زنان ارثی نمی‌بردند.

اگر شوهر نفقه یک‌ساله را برای همسرش وصیت نمی‌کرد، باز هم این هزینه از اموال به جامانده متوفا پرداخت می‌شد. در مقابل، برخی معتقدند بی وصیت، دیگر حقی برای زن ثابت نمی‌شود و نفقه‌ای ندارد. به باور بسیاری از مفسران، دو حکم موجود در این آیه (وصیت و عِدّه) هر کدام با آیه‌ای نسخ شده است.

حکم وجوب وصیت نفقه یک‌ساله برای همسر با نزول آیاتی از سوره نساء نسخ و آن‌گاه مقرر شد زنان از همسران خود ارث ببرند: ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾. حکم یک‌ ساله بودن عده وفات نیز با آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ نسخ گردید برخی چنین نسخی را نیز نمی‌پذیرند و مدّعی‌اند که آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ تنها بیانگر عدّه و مدتی است که زن باید پیش از ازدواج دوباره صبر کند، در حالی که برپایه آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ اگر وصیت یک‌ساله‌ای انجام گیرد و زن در این مدت ازدواج نکند و از خانه بیرون نرود، از این حق بهره‌مند می‌شود، از این‌رو برخی معتقدند که عدّه ۴ ماه و ۱۰ روز است و بیشتر از آن با وصیت و نفقه ثابت می‌شود، پس اگر پس از اتمام عدّه وفات، ورثه به وصیت عمل نکنند، زن آزاد است و می‌تواند هر گونه تصمیم بگیرد. شیخ طوسی ادعای نسخ را تنها در مورد عدّه جاری دانسته؛ ولی در مورد وصیت نمی‌پذیرد و معتقد است که آیه میراث هیچ با وصیت تنافی ندارد و حکم وصیت نفقه به صورت استحباب پایدار است.

منابع

• گودرزی، محمود، مقاله «حکیم بن حارث»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱