بحث:آیه مودت در قرآن

مقدمه

درباره استثنای ﴿إِلَّا الْمَوَدَّةَ﴾ دو قول گفته شده است:

1. این استثناء منقطع است، زیرا مودت اهل‌بیت به وسیله اسلام واجب شده است، بنابراین پاداش رسالت نیست.
2. اینکه استثناء متصل است و معنی آن است که من از شما در مقابل رسالتم مزدی درخواست نمی‌کنم مگر مودت اهل‌بیتم که همین مودت را مزد خودم قرار داده و به آن رضایت دارم، مثل آنکه تو از دیگری درخواستی می‌کنی، آن شخص می‌خواهد به شما نیکی کند به او میگویی: تو اگر میخواهی نسبت به من نیکی کنی، نیازم را برطرف کن، بنابراین احتمال دارد معنی آیه این‌گونه باشد که من برای رسالتم چیزی از شما درخواست نمی‌کنم مگر دوست داشتن اهل‌بیتم را که این نیز، سودش به خودتان باز می‌گردد، پس مانند آن است که بفرماید: من از شما اساساً مزدی درخواست ننموده‌ام همچنان که بیان آن در تفسیر آیه ﴿مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ﴾ آمده است. به گفته طبری در بسیاری از روایات اهل تسنن نیز، ﴿قُرْبَى﴾ به نزدیکان پیامبر اکرم (ص) تفسیر شده است. خود ایشان نیز، همین نظر را برگزیده و برخی از این روایات را گزارش کرده است. سیوطی نیز برخی از آن روایات را آورده است. با توجه به آنچه گذشت این آیه دلالت دارد بر اینکه اجر رسالت پیامبر این است که خویشان او را دوست داشته باشیم و مصداق خویشان پیامبر، حضرت زهرا و امیرمؤمنان و فرزندان معصوم او (ع) هستند و این اجر در واقع در راستای هدایت مردم و سعادت آنان است.

تفسیر آیه

مفسران تفسیرهای متفاوتی برای آیۀ مودت نقل کرده‌اند از جمله:

1. معنای‌ «قربی» تقرب به خداوند است و «مودة فی القربی» به معنای مودت به خدا از راه تقرب به او و از گذر طاعت است. بنابراین، مراد آیه این است: من مزدی از شما نمی‌خواهم مگر اینکه از راه تقرب به خدا، بدو مودت ورزید. اما این تفسیر نادرست است؛ زیرا معنای آیه بنابر آن چنین می‌شود: «از شما می‌خواهم اطاعت خدا را دوست بدارید». در حالی که معنای درست این است: «از شما می‌خواهم خدا را اطاعت کنید نه اینکه تنها آن را دوست بدارید»؛ چون تقرب به خدا را حتی مشرکان دوست داشتند و بتان را به همین جهت می‌پرستیدند.
2. واژۀ «قربی» به معنای خویشاوندی است؛ نه خویشاوندان. قریش، پیامبر (ص) را تکذیب و با او دشمنی می‌کردند. از این رو، خداوند متعال دستور داد پیامبر (ص) از آنان بخواهد اگر ایمان نمی‌آورند، دست کم دشمنی نکنند؛ زیرا با پیامبر (ص) خویشاوندند. این تفسیر نیز مردود است؛ زیرا درخواست مزد جایی درست است که کسی کاری برای کسانی انجام دهد و سودی به آنها رسانَد و در اینجا چنین نیست. مشرکان قریش هدایت نیافته و ایمان نیاورده بودند؛ بلکه دشمنی نیز می‌کردند. اگر کسی بگوید آنان ایمان آورده بودند باید گفت: در این صورت، دیگر دشمنی تحقق ندارد تا پیامبر از آنان بخواهد به عنوان اجر، از آن دست بردارند
3. مراد از «قربی» همان خویشاوندی است؛ اما خطاب آیه به قریش نیست؛ بلکه به انصار است؛ زیرا پیامبر (ص) از سوی مادر با آنان خویشاوند بود<refروح المعانی‌، ج۲۵، ص ۳۰.</ref>. این برداشت نیز نادرست است؛ زیرا محبت انصار به پیامبر (ص) چنان بود که نیازی به سفارش نداشت. آنان پیامبر را از مکه به شهر خویش بردند، گرامی‌اش داشتند و پیمان بستند همچون خانواده خویش از او دفاع کنند. چنین نیز کردند.
4. خطاب آیه به قریش است و مراد از مودت به قربی مودت به سبب خویشاوندی است؛ اما مودت پیامبر (ص) به قریش، نه مودت قریش به پیامبر (ص). معنای آیه در این صورت چنین می‌شود: «من در برابر کوششم، هیچ نمی‌خواهم؛ ولی محبت من به شما روا نمی‌دارد که در گمراهی رهایتان کنم». اشکال تفسیر این است که با حد و مرزی که خداوند برای دعوت و هدایت گذاشته، سازگار نیست؛ زیرا خداوند در قرآن کریم، وظیفۀ پیامبر (ص) را تنها دعوت دانسته و به او فرموده است هدایت به دست تو نیست و تنها از آنِ من است. همچنین فرموده است: «پیامبر نباید از اینکه کفار دعوت او را نمی‌پذیرند، اندوهگین شود و خود را به سختی اندازد. وظیفۀ او تنها ابلاغ است»
5. مراد از «قربی» خویشاوندان مردم است. بدین ترتیب معنای آیه چنین می‌شود: «هیچ مزدی از شما نمی‌خواهم جز آنکه با خویشانتان مهربانی کنید». اما این تفسیر نیز نادرست است؛ زیرا در فرهنگ اسلامی محبت به نزدیکان به صورت مطلق پسندیده نیست؛ بلکه تابع شرط‌هایی است. بنابراین، سیاق آیه چنان است که نمی‌تواند مخصص یا مقید آیۀ قربی باشد. دیگر آنکه اگر محبت، محبتی خاص است دیگر نمی‌توان همۀ قریش یا مخاطبان دیگر را بدهکار پنداشت و آنان را به پرداخت چنین مزدی موظف دانست
6. نظریۀ شیعه این است که مراد از «مودت به قربی» دوستی با خویشاوندان ویژۀ پیامبر (ص) است. این خویشاوندان عبارت‌اند از همان عترت و اهل بیت. چنانچه روایاتی را که «مودت به قربی» را به دوستی عترت و اهل بیت تفسیر کرده‌اند به روایاتی که مردم را در فهم قرآن به اهل بیت ارجاع می‌دهند پیوند دهیم، شکی نمی‌ماند که مراد از مزد رسالت، محبتی است که با آن مردم به اهل بیت مراجعه می‌نمایند و آنها را مرجع علمی و عملی خود قرار می‌دهند و از این گذر با راهنمایان راستین خویش پیوند می‌خورند و به سعادت دنیوی و اخروی می‌رسند.

اشکالات بر تفسیر شیعه از آیه

برخی مخالفان بر تفسیر شیعه اشکالاتی وارد کرده‌اند از جمله:

1. برخی گفته اند: این تفسیر متهم ساختن پیامبر (ص) است به اینکه همانند دیگر مردم برای آینده خویشان و فرزندان خود نگرانی می‌کند و دین خدا را وسیلۀ معاش و ارتزاق آنان می‌سازد. این‌ اشکال مردود است؛ زیرا سود پیوند مردم با عترت، به خود آنان می‌رسد نه به عترت. پیامبر (ص) در حقیقت، نگران مردم بوده است نه خاندان خویش.
2. برخی دیگر گفته‌اند: اگر مراد از قربی عترت پیامبر (ص) است با آیۀ‌ ﴿وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ﴾ ناسازگار است. بطلان این اشکال نیز روشن است؛ زیرا مودت اهل بیت (ع) بنابر نظریۀ شیعه از باب مجاز "اجر" خوانده می‌شود و در حقیقت، سودی که در این میان پدید می‌آید نصیب مردم می‌شود نه عترت. علاوه بر آنکه آیه مدنی است و مسلمانان مدینه هم به عصمت پیامبر (ص) معتقد بودند و چنین اتهام‌هایی را در حق پیامبر (ص) به هیچ وجه وارد نمی‌دانستند و اگر هم بتوان این اتهام را محتمل دانست، باید در بسیاری آیات دیگر نیز آن را ملحوظ داشت؛ همانند جایی که قرآن اطاعت مطلق از پیامبر (ص) را واجب می‌داند و همچنین است آیه خمس و ازدواج‌های پیامبر (ص).

مزد رسالت

از آنجا که در آیه ﴿ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾، مزد رسالت پیامبر اکرم را مودت نسبت به خویشان آن حضرت لازم دانسته به آن آیه مودت یا آیه قربی گفته می‌شود.

طبرسی در شأن نزول این آیه نقل می‌کند: هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد و پایه‌های اسلام محکم گردید، انصار گفتند ما خدمت رسول خدا می‌رسیم و عرض می‌کنیم: اگر مشکلات مالی پیدا شد این اموال ما بدون هیچ‌گونه قید و شرط در اختیار تو قرار دارد، هنگامی که این سخن را خدمتش عرض کردند آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ نازل شد و پیامبر (ص) بر آنها تلاوت کرد. سپس فرمود نزدیکان مرا بعد از من دوست دارید. آنها با خوشحالی و رضا و تسلیم از محضرش بیرون آمدند، اما منافقان گفتند: این سخنی است که او بر خدا افترا بسته و هدفش این است که ما را بعد از خود در برابر خویشاوندانش ذلیل کند، این بود که آیه بعد نازل شد: ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا﴾ و به آنها پاسخ گفت. پس از نزول آیه، پیامبر (ص) به سراغ آنان فرستاد و آیه را بر آنها تلاوت کرد. آنگاه گروهی پشیمان شده و گریه کردند و سخت ناراحت گشتند و آیه سوم نازل گردید: ﴿وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ﴾؛ پیامبر بار دیگر، به سراغ آنها فرستاد و آنها را بشارت داد که توبه خالصانه آنان مقبول درگاه خداست.

مودت از ریشه "و د د" در لغت به معنی محبت و به معنی آرزوی وجود چیزی که مورد علاقه است می‌باشد . التحقیق برای آن یک معنا دانسته است و آن تمایل به چیزی است. البته این تمایل، معمولاً کمتر از محبت است زیرا در محبت تمایل شدید است و به اعتبار همین تفاوت، ودّ در معنای تمنی نیز استعمال می‌شود، زیرا در موارد تمنی نیز مقداری میل وجود دارد.

ریشه مودت و مشتقات آن ۲۹ بار در قرآن به کار رفته است. یکی از اسمای حسنای الهی ودود است: ﴿إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ﴾، ﴿وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ﴾. ودود یا فعول به معنی مفعول است یعنی خداوند در دل‌های اولیای خویش محبوب است و یا فعول به معنی فاعل است، یعنی خدا بندگان صالح خویش را دوست دارد و از آنان راضی است.

در اصطلاح قرآن، دو نوع مودت داریم: یک مودت تکوینی و خدادادی و دیگری مودت تشریعی. مودت تکوینی دو مصداق دارد:

1. خدا بین زن و شوهر مودت قرار داده است: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾.
2. مودتی هم بین مؤمنان قرار داده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾.

اما مودت تشریعی این است که بر مؤمنان واجب نموده که نسبت به خویشان پیامبر اکرم محبت داشته باشند و این محبت و مودت را به عنوان اجر رسالت قرار داده است.

در معنی این آیه چهار دیدگاه بین مفسران وجود دارد:

1. مقصود از ﴿قُرْبَى﴾ در این آیه، تقرب جستن به درگاه الهی به وسیله دوست داشتن، اطاعت و تقواست. بر اساس این احتمال معنی آیه چنین می‌شود: من در برابر تبلیغ دین و تعلیم شریعت از شما اجری، جز دوستی و محبت نسبت به اعمال صالحی که شما را به درگاه الهی مقرب سازد، نمی‌خواهم. این تفسیر را که جمعی از مفسران اهل سنت انتخاب کرده‌اند به هیچ وجه با ظاهر آیه سازگار نیست؛ زیرا در این صورت معنی آیه چنین می‌شود که از شما می‌خواهم که اطاعت الهی را دوست بدارید و مودت آن را به دل بسپارید؛ در حالی که باید گفته شود من از شما اطاعت الهی را می‌خواهم (نه مودت اطاعت الهی را). به علاوه در میان مخاطبین آیه کسی وجود نداشت که نزدیک شدن به خدا را دوست ندارد؛ حتی مشرکان نیز علاقه داشتند که به خدا نزدیک شوند و اصولاً عبادت بت‌ها را وسیله‌ای برای این کار می‌پنداشتند. در قرآن، پانزده مورد دیگر کلمه ﴿الْقُرْبَى﴾ به کار رفته که در تمام آنها به معنی خویشاوندان و نزدیکان است. با این حال معلوم نیست چرا بعضی اصرار دارند که ﴿قُرْبَى﴾ منحصراً در اینجا به معنی «تَقَرَّبَ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏» باشد و معنی ظاهر و آشکار آن را، که در قرآن بسیار هم به کار رفته، کنار بگذارند؟
2. مخاطب در این آیه قریش هستند، زیرا آنان با پیامبر خویشاوندی داشتند و مقصود این است که مرا به خاطر قرابتی که با شما دارم دوست بدارید و به خاطر خویشاوندی مرا حفظ کنید. براساس این فرض، معنی چنین خواهد شد که اگر مرا به خاطر نبوت و پیامبری دوست نمی‌دارید به خاطر خویشاوندی و قرابتی که بین من و شماست دوست داشته باشید.
3. منظور این است که شما بستگان خودتان را به عنوان پاداش رسالت دوست داشته باشید و صله رحم به جا آورید. این تفسیر هیچ تناسبی میان رسالت و پاداش آن وجود ندارد، زیرا دوست داشتن بستگان خود چه خدمتی میتواند به پیامبر (ص) باشد؟ و چگونه ممکن است اجر رسالت قرار داده شود؟!
4. این دیدگاه که مورد اتفاق مفسران شیعه و مورد قبول عده‌ای از مفسران اهل تسنن است، این است که پاداش رسالت پیامبر، نیکی نمودن به خویشاوندان پیامبر است. دوستی ذوی القربی بازگشت به مسئله ولایت و قبول رهبری ائمه معصومین (ع) از دودمان پیامبر (ص) می‌کند که در حقیقت تداوم خط رهبری پیامبر (ص) و ادامه مسئله ولایت الهی است و بسیار روشن است که قبول این ولایت و رهبری همانند نبوت پیامبر (ص)، خود سبب سعادت انسان‌ها می‌باشد و نتیجه‌اش به خود آنها بازگشت می‌کند. از امام سجاد و امام باقر و امام صادق (ع) و جماعتی نقل شده که معنی آیه این است که: من از شما در برابر رسالتم جز دوست داشتن نزدیکان و اهل‌بیتم مزدی نمی‌خواهم. هر احترامی که میخواهید به من بگذارید به آنان بگذارید. از ابن‌عباس روایت شده هنگامی که آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا﴾ نازل شد گفتند: یا رسول الله، این کسانی که خداوند به ما فرمان داده است آنان را دوست بداریم چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: علی و فاطمه و فرزندان آنان هستند و نیز رسول خدا (ص) فرمود: خداوند بزرگ پیامبران را از درختان گوناگونی آفرید، ولی من و علی از یک درخت آفریده شده‌ایم، من ریشه این درخت و علی شاخه‌ها و فاطمه گُل و حسن و حسین میوه آن و شیعیان ما برگ‌های این درخت می‌باشند. هر کس به شاخه‌ای از شاخه‌های این درخت آویخت نجات یافت و هر کس از آن جدا شد به هلاکت خواهد رسید. اگر بنده‌ای میان صفا و مروه سه هزار سال خدا را عبادت کند و محبت ما را نداشته باشد، خداوند او را به رو در آتش افکند. آن‌گاه حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.