اهداف قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قرآن است. اهداف قرآن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف قرآن در قرآن - اهداف قرآن در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
هدف به معانی نشانه تیر[۱]، هر چیز مرتفع[۲] و غرض[۳] است. در اصطلاح مراد از اهداف قرآن، غایت و مقصدی است که خداوند متعال با نزول قرآن در پی تحقق آن است[۴]. امام خمینی نیز هدف از قرآن را همان مقصود و مراد اصلی خداوند از انزال این کتاب الهی می‌داند[۵] و بر این باور است قرآن، کتاب معرفت، اخلاق و دعوت به سعادت و کمال است و هر مفسری که از این امر غفلت کرده و یا چشم پوشیده یا به آن اهمیت نداده، از مقصود قرآن غفلت ورزیده است؛ چنان که معنای تفسیر نیز شرح مقاصد کلام الهی است و مفسر وقتی مقصد از نزول را بفهماند، مفسر است[۶].[۷]
پیشینه
قرآن کریم خود در آیات فراوانی، هدف از نزول خود را بیان کرده است؛ مانند هدایت[۸]، تفکر و توسعه معرفت[۹] و تعقل و تدبر[۱۰]. مفسران و قرآن پژوهان نیز به این بحث توجه کرده و در آثار خویش به این موضوع پرداخته‌اند[۱۱]. آغاز بحث عالمان از اهداف قرآن را می‌توان از قرن دوم هجری دانست که مفسرانی، مانند مقاتل بن سلیمان بلخی در تفسیر خویش، این اهداف را تصحیح اعتقاد، تهذیب اخلاق، تشریع احکام و تعلیم مسلمانان برشمرده‌اند[۱۲]. در قرن‌های بعد، اندیشمندانی چون غزالی[۱۳]، فخررازی[۱۴]، کاشفی[۱۵]، ملاصدرا[۱۶]و همچنین بسیاری از متأخران، مطالبی درباره اهداف قرآن بازگفته‌اند و به منظور تبیین اهداف قرآن با تعابیر مختلف، بر جنبه تربیت انسان، هدایت و نزدیک شدن او به خداوند و سامان‌مندی زندگی بشر تأکید کرده‌اند[۱۷].
از آنجا که قرآن کریم کتاب هدایت است، در بیان مقاصد خود مانند روش متداول کتب فقهی و فلسفی عمل نکرده یا از علت حکمی آشکارا سخن نگفته است، اما در ضمن قیود و اوصاف و حکمت‌ها، به برخی شرایط و اهداف خود، و گاه در ضمن وسایل اعتقادی، اخلاقی و قصص، به مقاصد خود اشاره کرده است[۱۸]. اهمیت این بحث به این جهت است که روشن شدن مقاصد و اهداف قرآن، در چگونگی نگرش مفسر به قرآن مؤثر است[۱۹] و از اصول تأثیرگذار در تغییر فهم و تفاوت تفاسیر به شمار می‌رود؛ زیرا برای مفسر مهم است که به صورت کلی یا در تفسیر آیه‌ای خاص، اهداف آن را ارزیابی کند و متناسب با آن مقصد، به سراغ آیه برود[۲۰]. همچنین این بحث مبنای مهم مسایل قرآنی، همچون زبان قرآن، ظواهر، امکان فهم و تفسیر قرآن است[۲۱]؛ چنان‌که هدف تفسیر نیز به هدف شناخت قرآن، به عنوان کتاب آسمانی و کتاب درس زندگی و کسب سعادت بازمی‌گردد[۲۲].
امام خمینی مقصدشناسی قرآن را با اهمیت می‌داند و یکی از ویژگی‌های این کتاب آسمانی را هدف‌دار بودن آن می‌شمارد[۲۳]. ایشان تفسیر قرآن را چیزی جز فهم مقصد قرآن نمی‌داند و باور دارد مفسری می‌تواند تفسیر واقعی قرآن را به دست دهد که مقاصد قرآن را درک کرده باشد[۲۴] و هدف از تفسیر به هدف نزول قرآن بر می‌گردد. ایشان بر این باور است که تاکنون تفسیری جامع بر قرآن کریم ننوشته‌اند که بیان کننده تمامی مقاصد قرآن بوده و جنبه هدایت‌گری آن – همان‌گونه که در آیه ۲ سوره بقره ذکر شده است - کاملاً رعایت شده باشد[۲۵]. همچنین بر مفسر لازم است در تفسیر حقیقی قرآن، آن معارف و حکمت‌های دریافتی را در قالب مقاصد قرآن به متعلم تفهیم کند[۲۶] و در بیان این مقاصد بکوشد؛ زیرا غفلت از این روش، موجب محرومیت از آموزه‌های قرآنی و بستن راه هدایت به روی مردم می‌شود[۲۷]. ایشان در آثار خویش از اهداف قرآن و رابطه آن با تفسیر و تأویل بحث می‌کند و با دو شیوه عقلی و نقلی اهداف نزول قرآن را بر می‌شمرد[۲۸] و از اهداف گوناگون قرآن سخن می‌گوید که غالباً بر محور هدایت و تعلیم دور می‌زند، اما بیشتر تأکید ایشان در بیان مقاصد قرآن، بر توجه به سیر و سلوک، راهنمایی به معایب و اخلاق رذیله و توجه به کمالات انسانی است[۲۹].[۳۰]
منابع
پانویس
- ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۹، ص۳۴۵-۳۴۶؛ دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۷۱۲.
- ↑ فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ص۶۳۵؛ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۵، ص۱۳۲.
- ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۴، ص۲۸؛ عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، ص۲۶.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۴۵ -۴۹؛ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۵.
- ↑ بقره، ۲؛ زمر، ۴۱.
- ↑ حشر، ص۲۱.
- ↑ ص، ۲۹؛ یوسف، ۲.
- ↑ مقاتل بن سلیمان، ابوالحسن، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۵، ص۱۲۹؛ فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ج۱، ص۱۵۶.
- ↑ فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر) ج۵، ص۱۲۹.
- ↑ فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر) ج۵، ص۱۱ -۲۱.
- ↑ فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر) ج۱، ص۱۵۶ و ج۲۶، ص۳۲۱.
- ↑ فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر) ج۱، ص۴۲۴.
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۰، ۴۹ – ۵۲.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۸۳؛ ج۳، ص۷۵ و ج۲۰، ص۳۳۲.
- ↑ ایازی، ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، ص۱۱۶ – ۱۲۶.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۹۰.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ کلانتری، ابراهیم، امکان و موانع فهم صحیح قرآن کریم از منظر امام خمینی، ص۱۷۵.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ - ۱۸۵؛ تفسیر حمد، ص۱۰۹ - ۱۱۰؛ حدیث جنود، ص۱۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲ -۱۹۳.
- ↑ تفسیر حمد، ص۹۱-۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲؛ صحیفه، ج۸، ص۱۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲- ۱۹۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲ – ۱۹۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۴؛ صحیفه، ج۱۸، ص۲۶۲- ۲۶۳؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۵.