علم‌آموزی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم است. علم‌آموزی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم‌آموزی در اخلاق اسلامی ـ علم‌آموزی در معارف و سیره امام جواد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آموختن علوم و معارف، یکی از روش‌های تربیت و تکمیل عقل نظری است. عقل موهبتی است که آرام آرام از راه فراگیری علم و دانش، شکوفا می‌گردد و به فعلیت می‌رسد. عقل، در آغاز زندگی، قوه و استعداد فراگیری معلومات نظری و عملی است. این قوه، باید با شیوه‌ها و ابزارهای گوناگون و از جمله، شیوه علم‌آموزی پرورش یابد و با کسب کمالات نظری و عملی به فعلیت شایسته خود دست یابد. بدین‌سان، علم‌آموزی، از روش‌های بنیادین خردپروری است.

حضرت علی (ع) درباره تأثیر علم و علم‌آموزی در تربیت عقلانی بسیار سخن گفته است. در برخی از سخنان امام، زیادت و نمو عقل از راه علم و تجربه، مورد توجه قرار گرفته است: «الْعَقْلُ غَرِيزَةٌ تَزِيدُ بِالْعِلْمِ وَ التَّجَارِبِ‌»؛ «إِنَّكَ مَوْزُونٌ بِعَقْلِكَ فَزَكِّهِ بِالْعِلْمِ‌» و «أَعْوَنُ الْأَشْيَاءِ عَلَى تَزْكِيَةِ الْعَقْلِ التَّعْلِيمُ». «غریزه» در لغت به معنای قریحه، طبیعت و سرشت است و تزکیه به معنای تنمیه و افزایش.

در روایت اول، امام از عقل به «غریزه» تعبیر کرده است که درخور تأمل است. یکی از معناهایی که منابع واژه‌شناسی برای غریزه ذکر کرده‌اند، قریحه است. قریحه به معنای آغاز هر چیز، نخستین آبی که در وقت حفر چاه پیدا می‌شود و یا نخستین آبی است که پس از حفر چاه از آن بیرون می‌کشند. عقل در این معنا، استعداد و موهبتی خدادادی است که از آغاز تکون و تولد هر فرد، در وجود وی بر نهاده شده است. معنای دیگر غریزه، طبیعت و سرشت است. عقل در این معنا، برخوردار از ذات و سرشتی ویژه است که بر مبنای آن می‌تواند دارای تصدیق‌های نظری و عملی ویژه‌ای باشد؛ تصدیق به اصول عقلانی ویژه‌ای مانند اصل امتناع اجتماع، و ارتفاع نقیضین، اصل کل و جزء و اصل تساوی که «تصدیق‌های ماقبل تجربه» نامیده می‌شوند، و نیز تصدیق به مصلحت و مفسدت یا حسن و قبح برخی اعمال، حاکی از آن است که عقل دارای طبیعت و سرشتی ویژه است و در صورت دوری از عوامل انحراف‌آور، از قبیل شهوات و تمایلات نفسانی، و برخورداری از علم سودمند و نافع - که تصور‌های لازم برای این تصدیق‌ها را فراهم می‌آورد. می‌تواند به درک آنها نایل آید. البته درباره تصدیق معقولات نظری فوق، باید توجه داشت که آنها از قبیل «اولیات» (نوع نخست از انواع شش‌گانه «یقینیات» در اصطلاح منطقیین) هستند که نیازی به حد وسط و استدلال و اثبات ندارند، در حالی که معقولات و احکام عملی، مانند پسندیدگی دادگری، و ناپسندی بیدادگری، و وجوب پرهیز از حرام و زشتی آزار حیوانات، ریشه در مشهورات یا ذاتیات دارند و تصدیق آنها - برخلاف اولیات - به حد وسط و استدلال نیازمند است. پس عقل، گونه‌ای غریزه است و غریزه بودن عقل ـ چه به معنای قریحه و چه به معنای سرشت ـ حاکی از آن است که عقل از هنگام تولد، به صورت بالقوه در وجود انسان به ودیعت نهاده شده است و در صورت فراهم شدن زمینه‌ها و شرایط لازم، از قوه به فعل در می‌آید و می‌تواند صحیح و خیر را از سقیم و شر بازشناسد و یکی از این شرایط، علم‌آموزی است. استاد مطهری درباره نیازمندی عقل به علم می‌گوید: ولی به عقل تنها هم نباید اکتفا کرد، عقل را باید با علم توأم کرد، چون عقل یک حالت غریزی و طبیعی دارد که هر کسی دارد، ولی علم، عقل را تربیت می‌کند؛ عقل باید با علم پرورش پیدا کند.

برخی دیگر از سخنان امام علی (ع)، ناظر بر روشنایی و نورانیت عقل به وسیله علم است؛ مانند «العلم... منیر اللب»؛ «الْعِلْمُ مِصْبَاحُ الْعَقْلِ‌» و «علم، آدمی را از فرو رفتن در حیرت، می‌رهاند». می‌دانیم که علم، مقدمه عمل است و بینش، شالوده کنش و از این رو، عقل نظری، بنیان عقل عملی است. انسان برای باز شناختن حقیقت از خطا در ناحیه مدرکات تکوینی غیراختیاری و خوب از بد در ناحیه مدرکات عملی اختیاری، باید از عقل خویش مدد گیرد و آن‌گاه در سایه بینش و معرفت، نفس خویش را از منهیات بازدارد و به انجام حسنات و معروفات وادارد. اما سخن در این است که حق و باطل و خیر و شر، گاه در هاله‌ای از ابهام و تاریکی پنهان می‌مانند و مجهول و ناشناخته می‌گردند. آن‌چه می‌تواند این ابهام و تاریکی را بزداید و فضای معرفتی عقل را روشن و منور سازد، علم است و عقل با چراغ تابناک و فروزان علم، می‌تواند وظایف نظری و عملی خویش را به انجام رساند و صاحب خویش را به سعادت و رستگاری ابدی راه نماید. این جا است که به رمز برخی روایات درباره روابط میان عقل و علم پی می‌بریم؛ برای مثال: «الْعَقْلُ وَ الْعِلْمُ مَقْرُونَانِ فِي قَرَنٍ لَا يَفْتَرِقَانِ وَ لَا يَتَبَايَنَانِ»؛ «لَا شَيْ‌ءَ أَحْسَنُ مِنْ عَقْلٍ مَعَ عِلْمٍ‌»؛ «وَ الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ تَابِعُهُ»؛ روایتی دیگر نیز از حضرت علی (ع) نقل است که علم، کسب کننده عقل است: «الْعِلْمُ قَاتِلُ الْجَهْلِ وَ مُكْسِبُ النُّبْلِ».

راهی دیگر نیز برای تبیین سهم علم و علم‌آموزی در پرورش قوه عاقله هست. سه گروه روایاتی که گذشت، به گونه‌ای مستقیم به این موضوع پرداخته‌اند، اما به گونه نامستقیم و به وساطت موضوعاتی مانند فکر نیز می‌توان پرورش عقل از راه علم را اثبات کرد. برای مثال، با انضمام و تلفیق این روایات که علم، فکر را توانمند می‌کند و فکر، روشن کننده و صیقل دهنده عقل است، نتیجه می‌گیریم که «علم، روشن کننده و صیقل دهنده عقل است».

در پایان شایسته است روایتی دیگر را نیز ذکر کنیم که هرچند از حضرت علی (ع) نیست، شاهدی دیگر بر پرورش عقل از راه فکر است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «پرنگری در علم، عقل را می‌گشاید».

علم‌آموزی و رفع نیازمندی‌ها

از آنجا که رفع هر گونه کاستی و فقری در زندگی یا پیشگیری از آن مترتب بر شناخت نیاز و علم به دفع و رفع آن است، امیر مؤمنان علی(ع) برخورداری از دانش نیازمندی‌ها را از بهترین راهکار‌های تأمین نیاز‌های زندگی و مقابله با فقر معرفی کرده است: «سزاوارترین علوم و فنونی که می‌باید جوانان و نوجوانان آن را بیاموزند، دانش نیازمندی‌های آینده آنهاست». این فراخوانی اولاً حاکی از نیاز‌های پیچیده انسان و نیاز او به دانش آن در رفع و پیشگیری از آن است، ثانیاً هشدار می‌دهد علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد، نه پس از سیطره آن بر زندگی و نیازمندشدن به بیگانگانی که در پی سروری بر دیگرانند؛ درحالی‌که خود به دور از غفلت و کسب دانش آن شایسته سربلند و سرافرازی همواره خود می‌باشد. از همین رو آن حضرت در بیان دیگری بر کسب دانش در جوانی و نوجوانی برای نیل به سروری و سیادت در بزرگسالی تأکید کرده است: «دانش را در خُردسالی فرا بگیرید تا در بزرگسالی بر دیگران سیادت و سروری کنید نه اینکه دیگران با کسب علم نیاز خویش برآورند و شما در رفع نیازتان نیازمند آنان باشید و با دستی تهی ناگزیر از پذیرش برتری آنها باشید».

جستارهای وابسته

• تعلیم

منابع

1. بهشتی، سعید، مقاله «تربیت عقلانی»، دانشنامه امام علی ج۴
2. علی اکبری، محمد حسین، سیره معصومان در فقرزدایی