شیخ مفید

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید و ابن معلم وی یکی از بزرگان شیعه و از محدثان و نوابغ عصر خویش بود که شیعه و سنی بر علم، فضل، عدالت، وثاقت و جلالت شأنش اتفاق نظر دارند. ابوعبداللّه در سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ه در شهر عُکبری، در ده فرسخی بغداد متولد شد. در کودکی به همراه پدرش به بغداد رفت و ساکن شد. ابتدا در حوزه درس ابوعبداللّه معروف به «جَعْل» به کسب علم پرداخت؛ سپس با استاد دیگرش ابویاسر غلام ابی‌جحش در مجلس درس علی بن عیسی رمّانی معتزلی شرکت کرد. مفید در راه کسب علم و دانش از استادان زیادی از جمله شیخ صدوق، جعفر بن محمد بن قولویه و ابوغالب زراری بهره برد و در علوم گوناگون چون ادبیات عرب، فقه، کلام، رجال، اصول، جدل، شعر، قرآن و تفسیر تبحر یافت. وی در دولت آل بویه با طرفداران هر مسلک و عقیده‌ای، با جلالت و عظمت مناظره می‌‌کرد و در پیش خلفای عباسی مرتبه و جایگاه ویژه‌ای داشت. او فردی زاهد و کثیرالصدقه بود، لباس زبر و خشن می‌‌پوشید و نماز و روزه بسیار به جا می‌‌آورد. همیشه ملازم تعلیم و تدریس بود. کتاب‌های مخالفان را مطالعه کرده، حفظ می‌‌نمود و با آنان به بحث می‌‌پرداخت و در مناظره با گروه‌هایی چون حشویه، جبّریه، معتزله و... به راحتی به آنان چیره می‌‌شد. لقب مفید را از آن رو گرفت که در مناظره در باب غدیر خم بر استاد خویش علی بن عیسی رمانی غلبه یافت و از جانب استاد به مفید ملقب شد. احمد بن علی نجاشی، شیخ طوسی، سید شریف رضی، سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از علمای بزرگ شیعه از شاگردان شیخ مفید بودند. درباره ابن حجر عسقلانی گوید: شیخ مفید دانشمند بزرگ شیعه فردی پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند و در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت تا جایی که گفته‌اند او بر هر دانشمند بلند قدری منت دارد. ابن حجر می‌‌افزاید که عضدالدوله برای ملاقات شیخ مفید به خانه‌اش می‌‌رفت و هرگاه بیمار می‌‌شد به عیادتش می‌‌شتافت. شیخ جز اندکی از شب را نمی‌خوابید، سپس برمی خواست و به نماز می‌‌ایستاد یا مطالعه می‌‌کرد یا مشغول تلاوت قرآن می‌‌شد. به گفته طبرسی، از ناحیه مقدسه سه توقیع درباره جلالت شأن و بزرگی شیخ مفید صادر گشته و حضرت او را مشمول عنایات خاص و الطاف مخصوص خود قرار داده است. شیخ مفید پس از عضدالدوله دیلمی یک بار در شورش بغداد که به دلیل خلع الطائع عباسی به دست بهاءالدوله دیلمی در گرفته بود، از بغداد تبعید شد و بار دیگر در ورود ابن سهلان سلطان الدوله به بغداد به همراه بسیاری دیگر از علما از بغداد تبعید شد. شیخ مفید در سایه علوم سرشار، نبوغ کم نظیر و پشت کار خارج از وصفش که همگی زبانزد عام و خاص بوده است،

در همه فنون و علوم اسلامی تألیف و تصنیف دارد. آثارش مورد ستایش شیعه و سنی قرار گرفته است. شیخ مفید سرانجام در ۲۷ ماه رمضان سال ۴۱۳ه وفات یافت. سید مرتضی در میدان اشنان بر وی نماز گزارد و میدان اشنان با همه وسعت و بزرگی که داشت از بسیاری جمعیت تنگ آمد. وی را ابتدا در خانه‌اش دفن کردند و پس از دو سال به مقابر قریش کنار مرقد امام موسی بن جعفرS منتقل ساختند. سیطره علمی و کلامی شیخ مفید به حدی بود که در مرگ او دانشمندان مذاهب دیگر خشنودی خود را پنهان نکرده و به شادی پرداختند. شیخ مفید در موضوعات گوناگون قلم زده که مجموع تألیفات او را بیش از دویست کتاب ذکر کرده‌اند.

آثار وی به شرح زیر است: الایضاح فی الامامه، الافصاح فی الامامه، الارشاد، العیون و المحاسن، الفصول من العیون و المحاسن، الرد علی الجاحظ العثمانیه، نقض المروانیه، نقض فضیلة المعتزله، المسائل الصاغانیه، مسائل النظم، المساله الکافیه فی ابطال توبه الخاطئة، النقض علی ابن عباد فی الامامه، النقض علی علی عیسی الرمانی، النقض علی ابی عبداللّه البصری، المتعه، الموجز فی المتعه، مختصر المتعه، مناسک الحج، مناسک الحج المختصر، المسائل العشرة فی الغیبه، مختصر فی الغیبه، مساله فی المسح علی الرجلین، مساله فی النکاح الکتابیات، جمل الفرائض، مسالة فی الاراده، مسالة فی الاصلح، اصول الفقه، الموضح فی الوعید، کشف الالباس، کشف السرائر، الجمل، لمح البرهان، مصابیح النور، الاشراف، الفرائض الشرعیه، النکت فی مقدمات الاصول، ایمان أبی طالب، مسائل اهل الخلاف، احکام النساء، عدد الصوم و الصلاهّ، الرسالة الی اهل التقلید، الرساله المقنعة الارکان فی دعائم الدین، التمهید، الانتصار، الکلام فی الانسان، الکلام فی وجوه اعجاز القرآن، الکلام فی المعدوم، الرسالة العلویه، اوائل المقالات، بیان وجوه الاحکام، المزار الصغیر، الاعلام، جواب المسائل فی اختلاف الاخبار، العویص فی الاحکام، رسالة الجنیدی الی أهل مصر، النصرة فی فضل القرآن، جوابات اهل الدینور، جوابات ابی جعفر القمی، جوابات علی بن نصر العبدجانی، جوابات الامیر ابی عبداللّه، جوابات الفارقین فی الغیبه، نقض الخمس عشرة مسالة علی البلخی، نقض الامامة علی جعفربن حرب، جوابات ابن نباته، جوابات الفیلسوف فی الاتحاد، جوابات ابی الحسن سبط المعافابنزکریا فی اعجاز القرآن، جوابات ابی اللیت الاوانی، الکلام علی الجبائی فی المعدوم، جوابات نصر بن بشیر فی الصیام، النقض علی الواسطی، الاقناع فی وجوب الدعوه، المزورین عن معانی الاخبار، جوابات ابی الحسن النیشابوری، البیان فی تألیف القرآن، جوابات الترقفی فی فروع الفقه، الرد علی ابن کلاب فی الصفات، النقض علی الطلحی فی الغیبه، امامة امیرالمؤمنین علیه السلام من القرآن، تأویل قوله تعالی: فاسئلوا اهل الذکر، المسالة الموضحة عن اسباب نکاح امیرالمؤمنین علیه السلام، الرسالة المقنعة فی وفاق البغدادیین من المعتزلة لماروی عن الائمه علیهم السلام، جوابات مقاتل بن عبدالرحمان عما استخرجه من کتب الجاحظ، جوابات بنی عرقل، المسالة علی الزیدیه، المجالس المحفوظة فی فنون الکلام، الامالی المتفرقات، نقض الکتاب الاصم فی الامامه، جوابات مسائل اللطیف من الکلام، الرد علی الخالدی فی الامامه، الاستبصار فیما جمعه الشافعی، الکلام فی الخبر المختلق بغیر اثر، الرد علی العتیقی فی الشوری، اقسام مولی فی اللسان، جوابات ابی الحسن الحصینی، مسائل الزیدیه، المسالة فی اقصی الصحابه، مسالة فی تحریم ذباتح اهل الکتاب، مسالة فی البلوغ، مسالة فی العتره، الزاهر فی المعجزات، جوابات ابی جعفر محمد بن الحسین اللیثی، النقض علی غلام البحرانی فی الامامه، النقض علی النصیبی فی الامامه، مساله فی النص الجلی، الکلام فی حدث القرآن، جوابات الشرقیین فی فروع الدین، مقابس الانوار فی الرد علی اهل الاخبار، الرد علی الکرابیسی فی الامامه، الکامل فی الدین، الافتخار، الرد علی العینی فی الحکایه و المحکی، الرد علی الجبابی فی التفسیر، الجوابات فی خروج المهدی علیه السلام، الرد علی اصحاب الحلاج، التاریخ الشرعیه، تفضیل الائمة علیهم السلامعلی الملائکه، المسالة الجنبلیه، قضیة العقل علی الافعال، مسالة محمدبن الخضر الفارسی، جوابات اهل طبرستان، الرد علی الشعبی، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه، مسالة فی تخصیص الایام، مسالة فی معنی قول النبی صلی الله علیه و آله: أصحابی کالنجوم، مسالة فی ماروته العامه، مسالة فی القیاس المختصر، المسالة الموضحة فی تزویج عثمان، الرد علی ابن عون فی المخلوق، مسالة فی معنی قوله صلی الله علیه و آله: انی مخلّف فیکم الثقلین، مسالة فی خبر ماریه، کتاب فی قوله صلی الله علیه و آله: انت منی بمنزله هارون من موسی، جوابات ابن الحمامی، الغیبه، تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلامعلی سائر اصحابه، مسألة فی قوله المطلقات، جواب المافروخی فی المسائل، جواب ابن واقد السنی، الرد علی ابن رشید فی الامامه، الرد علی ابن اخشید فی الامامه، مسالة فی الاجماع، مسالة فی میراث النبی صلی الله علیه و آله، الاجوبة عن المسائل الخوارزمیه، الرسالة الی الامیر ابی عبداللّه و ابی طاهربن ناصر الدوله فی مجلس جری فی الامامه، مسالة فی معرفه النبی صلی الله علیه و آله بالکتابه، مسالة فی وجوب الجنة لمن ینتسب ولادته الی النبی صلی الله علیه و آله، الکلام فی دلائل القرآن، جواب الکرمانی فی فضل النبی صلی الله علیه و آلهعلی سائر الانبیاء، العمد فی الامامه، مسالة فی انشقاق القمر و تکلیم الذراع، مسالة فی المعراج، مسالة فی رجوع الشمس، المسالة فی المقنعة فی امامة امیرالمؤمنین، علیه السلام الرسالة الکافیه فی الفقه، المسائل الحرانیه، الرساله العزّیه، النصرة لسید العترة، مسأله فی المواریث، البیان عن غلط قطرب فی القرآن، مسأله فی الوکاله، کتاب فی القیاس، شرح کتاب الاعلام، النقض علی ابن الجنید فی اجتهاد الرأی، جواب ابی الفرج بن اسحاق عما یفسد الصلاة، نهج البیان عن سبل الایمان، المسائل الواردة عن ابی عبداللّه محمدبن عبدالرحمان الفارسی المقیم بالمشهد بالنوبندجان، مناسک الحج، عمدة مختصرة علی المعتزلة فی الوعید، جواب اهل جرجان فی تحریم الفقاع، الرد علی ابی عبداللّه البصری فی تفضیل الملائکه، الکلام فی ان المکان لا یخلو من متمکن، جواب اهل الرقّه فی الاهلّه و العدد، جواب ابی محمد الحسن بن الحسین النوبندجانی المقیم بمشهد عثمان، جواب ابی الفتح محمدبن علی بن عثمان، النقض علی الجاحظ، فضیلة المعتزله، النقض علی ابن قتیبة فی الحکایة و المحکی، الانتصاف، سهو النبی ونومه عن الصلاه، اجوبة المسائل السرویه، اجوبه مسائل الاحدی و الخمسین و شرح عقاید صدوق.

جستارهای وابسته

• الرسالة الأولی فی الغیبة (کتاب)
• الفصول العشرة فی الغیبة (کتاب)
• الافصاح فی الامامة (کتاب)
• الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)

منابع

1. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱