حارث بن هشام مخزومی

حارث بن هشام مخزومی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حارث بن هشام مخزومی در قرآن - حارث بن هشام مخزومی در رجال و تراجم - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابوعبدالرحمان حارث بن هشام بن مغیرة بن عبدالله، برادر ابوجهل و پسر عموی خالد بن ولید بود. پدرش هشام بن مغیره، مورد توجه قریش بود و تا مدت‌ها روز وفاتش را مبدأ تاریخ قریش می‌شناختند. هشام سخاوتمند بود و در راه خدا انفاق می‌کرد. مادرش ام جُلاس، اسماء بنت مَخْرَمَه تمیمی به خرید و فروش عطر می‌پرداخت. وی مدتی نیز همسر ابوربیعه مخزومی بود و از این رو حارث بن هشام با عبدالله‌ و عیاش بن ابی‌ربیعه برادر بود.

حارث نیز همچون پدر از اشراف و سخاوتمندان قریش و رهبر طایفه بنی مخزوم بود. وی با یکی دیگر از اشراف قریش یعنی حکیم بن حزام اسدی، پسر برادر خدیجه کبرا (ع) رابطه نزدیکی داشت؛ به گونه‌ای که وی را همدم و ندیم او دانسته‌اند. حارث را از جنگاوران و چابک‌سواران قریش نیز شمرده‌اند. گزارش‌هایی محدود درباره رویارویی حارث و پیامبر در دست است و گویا نسبت به دیگر اشراف قریش واکنش کمتری در برابر پیامبر نشان می‌داده است؛ از جمله روزی او و عبداللّه ‌بن ابی امیه از پیامبر اکرم (ص) خواستند چونان امم پیشین نشانه‌هایی مانند جوشش چشمه از سنگ بر آنان بنمایاند. به دنبال این درخواست لجوجانه آیه شریفه ﴿وَمَا مَنَعَنَا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآيَاتِ إِلَّا أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ وَآتَيْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهَا وَمَا نُرْسِلُ بِالْآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا﴾ نازل شد و آنان را بیم داد که اگر نشانه‌ای نازل شود و آنها آن را تکذیب کنند گرفتار عذاب الهی خواهند شد. با بیعت یثربیان با پیامبراکرم (ص) در عقبه دوم در سال دوازدهم بعثت، حارث همراه گروهی از مکیان نزد آنان رفت و آنان را سرزنش کرد. یک سال بعد اشراف قریش تصمیم گرفتند کار پیامبر را یکسره کنند و برای اخراج، اعدام یا زندانی کردن پیامبر اکرم (ص) تصمیم گرفتند. هرچند آیه ﴿أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ در اواخر عصر مدنی و ناظر به مسائل همان دوره نازل شده، عبارت ﴿وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ﴾ در آیه یادآور تصمیمقریش به اخراج پیامبر از مکه است. بنا به روایت ابن عباس، حارث‌ بن هشام یکی از اعضای شورای تصمیم‌گیری بود. با هجرت مسلمانان به مدینه عیاش مخزومی برادر مسلمان شده حارث مخفیانه و از ترس خاندان خود پیش از پیامبر اکرم به مدینه هجرت کرد. مادرش اسماء بنت مخرمه با شنیدن این خبر سوگند یاد کرد که آبی نیاشامد و غذایی نخورد و زیر سقف نرود تا عیاش به مکه بازگردد، از این رو حارث بن هشام و برادرش ابوجهل در پی او رفتند و با تعهد به اینکه به دینش کاری نداشته باشند از او خواستند به مکه بازگردد. در میانه راه حارث بن هشام، ابوجهل و حارث بن یزید عامری آن‌قدر او را زدند تا از اسلام بیزاری جست و آیه شریفه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ﴾. حارث در جنگ بدر، از تأمین‌کنندگان آذوقه و غذای سپاه بود که درباره آنان چنین نازل گردید: ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾. آنچه باعث توجه سیره‌نویسان به حارث بن هشام در نبرد بدر شده رابطه او با سراقة بن مالک است. بر اساس روایات عبدالله ‌بن عباس و محمد بن اسحاق و سدّی و کلبی سپاه قریش پیش از حرکت به سوی مدینه نگران حمله بنی کنانه دشمن قدیمی خود به مکه بودند که سُراقَة بن مالک از اشراف و رؤسای بنی کنانه به آنان اطمینان داد که در نبرد با پیامبر گزندی به ایشان نرسد. سپاه قریش پس از اطمینان از این امر، روی به بدر نهاد. سراقة نیز با آنان همراه شد و دست در دست حارث بن هشام نهاده بود. با رویارویی دو سپاه، سراقه از صحنه نبرد گریخت؛ گویا قریش فرار سراقه را سبب شکست خود می‌دانست؛ ولی بعدها سراقه حضور خود را در بدر انکار کرد و شایع شد که شیطان به صورت سراقه در این نبرد شرکت کرده است. پس از فرار حارث بن هشام از معرکه بدر، حسّان بن ثابت با اشعاری او را هجو کرد. او نیز برای توجیه فرار خود از میدان جنگ شعری سرود. حارث در جنگ احد در سال سوم هجری شرکت داشت و همچون بسیاری دیگر از بزرگان قریش همسر خود، فاطمه دختر ولید بن مغیره و خواهر خالد را همراه خود برده بود گفته شده: پس از شکست احد پیامبر اکرم (ص) حارث بن هشام و دیگر اشراف سپاه قریش را نفرین کرد که آیه شریفه ﴿لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ﴾ نازل شد. بر اساس این گزارش، آیه درصدد بوده تا حضرت را از لعن آنان بازدارد؛ ولی بنا به گفته طبرسی و زمخشری پیامبر ایشان را نفرین نکرد، بلکه ایشان از پایبندی آنها به کفر رنج می‌برد و این آیه بیان می‌کند که ایمان آنها در دست تو نیست که در آیه ﴿لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾. هم بیان شده است.

پس از نبرد احد، سپاه قریش به سوی مکه حرکت کرد؛ ولی با تحریک حارث، ابوسفیان و عمرو عاص تصمیم گرفتند بازگشته، کار مسلمانان را تمام کنند؛ اما چون شنیدند مسلمانان در تعقیب آنها تا منطقه حمراءالاسد آمده‌اند، مرعوب شده، به مکه بازگشتند. پس از صلح حدیبیه در سال ششم هجری خزاعه همپیمان پیامبر شد؛ ولی مدتی بعد برخی سران قریش با کمک به بنی‌بکر به خزاعه حمله کردند و نقض پیمان حدیبیه را موجب گشتند. سفر ابوسفیان به مدینه برای تجدید پیمان نیز ناکام ماند. در این ماجرا آیه ﴿وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ﴾ نازل شد و مسلمانان را به نبرد با سران پیمانشکن و کافر قریش فراخواند. بنا به روایت ابن عباس مراد از ائمه کفر در این آیه شریفه عکرمة بن ابی جهل و سهیل بن عمرو و حارث بن هشام مخزومی است که عهد پیامبر را نقض کردند. در فتح مکه به سال هشتم هجری حارث به همراه عبدالله ‌بن ابی ربیعه از ام‌هانی، خواهر حضرت علی (ع)، به مناسبت خویشی با شوهرش که از بنی مخزوم بود پناه خواست و ام‌هانی او را پناه داد و از پیامبر اکرم (ص) برای آنان امان گرفت. به نقل از عمر بن خطاب گفته‌اند: به روز فتح، پیامبر اکرم (ص) حارث و ابوسفیان و صفوان بن امیه را به حضور‌ طلبید و به آنها گفت: مثَل من و مثَل شما همان است که یوسف به برادرانش گفت: ﴿قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. اذان گفتن غلام سیاهی به نام بلال بر بام کعبه بر اشراف قریش بسیار ناخوشایند بود و هر یک از خود واکنشی نشان دادند. حارث بن هشام این امر را بدبختی بزرگی دانست و آرزو کرد که پیش از این مرده بود و نعره‌های این الاغ را بر فراز کعبه نمی‌شنید. جبرئیل بر رسول خدا (ص) نازل شد و گفتار همه را به اطلاع آن حضرت رسانید. به روایت دیگر، حارث بن هشام گفت: آیا محمد غیر از این کلاغ سیاه مؤذنی نیافت؟ پس چون رسول اکرم (ص) با وحی الهی از این سخنان آگاه شد آنان را به جهت تفاخر به نسب و مال سرزنش کرد. بر اساس یکی از گزارش‌ها در پی این ماجرا آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ نازل شد. از گزارش‌ها برمی‌آید که پیامبر تمایل زیادی به اسلام حارث داشته است؛ ابن‌ حبیب از ابوذر غفاری نقل می‌کند که چون برای عمره وارد مکه شد و سراغ مهمان‌کنندگان مکه را گرفت گفتند: بسیارند و خانه حارث از همه نزدیک‌تر است و حارث او را سه روز مهمان کرد. ابوذر در بازگشت به مدینه، حکایت را به رسول خدا گفت و ایشان فرمودند: حارث سخاوتمندی سخاوتمندزاده است، دوست داشتم مسلمان می‌شد. در گزارش دیگری از رخدادهای فتح مکه آمده که حارث که در برابر نیکی، مهربانی و گذشت پیامبر اکرم (ص) از رفتار پیشین خود از پیامبر شرمگین بود با ایشان روبه رو شد. پیامبر با روی گشاده به او گفت: خدای را سپاس که تو را به اسلام هدایت کرد. مانند تویی نباید نسبت به اسلام نادان می‌بود. در پی فتح مکه، قریش همراه پیامبر به غزوه حنین رفت. حارث بن هشام در این غزوه حضور داشت؛ اما او نیز مانند بسیاری از اشراف قریش در انتهای سپاه ایستاده بود و وارد عرصه کارزار نشد تا ببیند گروه غالب کدام یک خواهد بود. پیامبر در این نبرد غنایم بسیاری به اشراف و بزرگان قریش بخشید تا دل‌هایشان را به اسلام متمایل سازد. این عده بعدها به "المؤلفة قلوبهم" شهرت یافتند و حارث بن هشام یکی از آنان بود و ۱۰۰ شتر از پیامبر دریافت کرد. آیه شریفه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ درباره مولفة قلوبهم نازل شده است و حارث یکی از آنان بود که رسول اکرم (ص) از غنایم و صدقات به آنان عطا می‌کرد. بنا به روایت ابن اسحاق، حارث بن هشام در سقیفه بنی‌ساعده حضور داشت و با استناد به روایت "امامان از قریش‌اند" گفت که اگر این روایت نبود قریش انصار را از خلافت کنار نمی‌زد. همچنین واقدی از حضور او در نبرد یَمامَه در سال ۱۲ هجری (از نبردهای معروف به ارتداد) و رجزخوانی او یاد کرده است. او تا فراخوان ابوبکر به شرکت در نبرد با بیزانس در مکه ماند و به مدینه هجرت نکرد. در دوره خلافت ابوبکر آن‌گاه که نامه خلیفه در فراخوانی مسلمانان برای حضور در سپاهی برای رویارویی با لشکر روم به مکه رسید حارث همراه عکرمة بن ابی جهل و سهیل بن عمرو به مدینه رفت و ابوبکر آنها را گرامی داشت. سپس حارث به همراه ۷۰ نفر از اهل خود عازم شام شد و در جنگ فحل حضور یافت و پس از آن در اجنادین در جنگ با رومیان سردسته نگهبانان و به قولی پرچمدار سپاه بود. ابن عساکر اخبار زیادی از او در مهم‌ترین نبرد مسلمانان با بیزانس یعنی نبرد یرموک در سال ۱۳ هجری نقل کرده است. او در طاعون سال ۱۸ هجری که پس از فتح دمشق روی داد و به طاعون عمواس شهرت یافت بیمار شد و از دنیا رفت. در چگونگی مرگ حارث اقوال دیگری نیز وجود دارند؛ برخی گفته‌اند او در روز اجنادین در جنگ با روم به سال ۱۳ هجری کشته شد. دیگری معتقد است در جنگ یرموک به سال ۱۵ هجری کشته شد. در منابع آمده که چون در سال ۱۵ هجری عمر بن خطاب دیوان را تأسیس کرد، بر اساس سوابق حارث در دوره اسلامی سهم کمتری به او داد؛ ولی وی با توجه به منزلت خود در میان قریش اعتراض کرد، هرچند اعتراض او نتیجه‌ای نداشت. سخن برخی که گفته‌اند: حارث در زمان عمر راهی شام شد، این گزارش را تأیید می‌کند. حارث از راویان پیامبر بود و روایت چگونگی نزول وحی از جمله روایات اوست. در این روایت آمده که پیامبر در پاسخ پرسش حارث از چگونگی وحی فرمود: گاهی فقط صدای وحی را می‌شنود و گاهی فرشته وحی را نیز می‌بیند و آنچه را به وی گفته می‌شود حفظ می‌کند. دختر حارث، ام‌حکیم همسر عکرمة بن ابی جهل بود. پسران او یکی به نام ابوسعید بود که صاحب فرزندی نشد و دیگری به نام ابراهیم که در خانه عمر بن خطاب بزرگ شد و عمر نام او را به عبدالرحمان تغییر داد. عبدالرحمان با دختر عثمان بن عفان ازدواج کرد و به دستور وی به همراه زید بن ثابت به جمع قرآن پرداخت و در محاصره عثمان جراحت برداشت. وی در جنگ جمل در رکاب عایشه و از نخستین فراریان بود. از او پسران متعددی برجای ماندند؛ از جمله ابوبکر بن عبد الرحمن بن حارث بن هشام، که از فقهای هفت‌گانه مدینه و مشاور ولید بن عبدالملک حاکم اموی بود. دیگر پسر حارث، عبدالله‌ بود که در زمان رسول اکرم (ص) به دنیا آمد و گویی در شام بود و از طاعون جان سالم به در برد.

جستارهای وابسته

• بنی‌مخزوم (قبیله)

منابع

1. زیرکی، مهدی، مقاله «حارث بن هشام مخزومی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰