امام علی در معارف و سیره نبوی

پیامبر و بزرگداشت شخصیت علی(ع)

حدیث بدءالدعوه

از وقایع تاریخی روزگار آغاز بعثت پیامبر که محدثان و سیره‌شناسان شیعه و سنی نقل کرده‌اند، ماجرای دعوت خویشاوندان به دین اسلام است. بنابر روایات، پیامبر پس از نزول آیه ۲۱۴ سوره شعراء حدود چهل تن از عموها و عموزادگان خود را در خانه ابوطالب فراخواند و آنان را به اسلام دعوت کرد و فرمود: «هر یک از شما پیشقدم شود و زودتر از دیگران ایمان آورد و مسلمان شود، برادر و وصی و خلیفه من در امت است و ولی همه مؤمنان پس از من». مورخان گفته‌اند که تنها کسی که از آن جمع دعوت رسول خدا(ص) را لبیک گفت، علی بن ابی طالب(ع) بود؛ آن‌گاه پیامبر درباره‌اش فرمود: این است برادر و وصی و خلیفه من میان شما. سخنش را بشنوید و از او اطاعت کنید^[۱]. این حدیث پیامبر به «حدیث دار» یا حدیث «بدءالدعوه» شهرت یافته، و با الفاظی گوناگون از طریق راویان حدیث نقل شده است^[۲]. در روایتی دیگر آمده است که علی(ع) فرمود: چون آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾^[۳] بر پیامبر نازل شد، مرا بخواند و فرمود: «خدا به من امر کرده است خویشان و نزدیکان خود را هشدار دهم و از عذاب دوزخ بترسانم. من خود را با تکلیفی سخت روبه‌رو دیدم و دانستم که اگر آنان را به اسلام بخوانم، با پاسخی روبه‌رو می‌شوم که باعث ناخشنودی‌ام می‌شود. از این رو، خاموش ماندم و این راز را در دل نگه داشتم تا اینکه جبرئیل آمد و گفت: ای محمد، اگر امر خدای را به جای نیاوری، تو را عذاب خواهد کرد.

اکنون تو [ای علی] باید با پیمانه‌ای گندم و یک ران گوسفند غذایی فراهم آوری و یک قدح شیر حاضر کنی. سپس فرزندان عبدالمطلب را بخوانی تا پیش من آیند و با آنان سخن گویم و پیغام خدای را برسانم». من آن‌چه را پیامبر فرمان داده بود، انجام دادم و فرزندان عبدالمطلب را دعوت کردم. در آن روز حدود چهل نفر بودند و میان آنان عموهای پیامبر نیز بودند. وقتی همه همه گرد آمدند، به من فرمود: «غذایی که پخته‌ای، بیاور». غذا را آوردم. چون آن را بر زمین نهادم، پیامبر فرمود: «بخورید به نام خدا». آن جمع از غذا خوردند تا سیر شدند. روز دیگر باز به من فرمود: «بار دیگر همان غذای دیروز را آماده کن و فرزندان عبدالمطلب را فرا خوان». من نیز چنان کردم. وقتی مهمانان حاضر شدند، پیامبر فرمود: «غذا را بیاور» من نیز غذا را حاضر کردم و نزد ایشان آوردم. پیامبر مانند روز پیش رفتار کرد و حاضران خوردند و آشامیدند و سیر و سیراب شدند. آن‌گاه پیامبر لب به سخن گشود و فرمود: «ای پسران عبدالمطلب، به خدا سوگند من در همه عرب جوانی را سراغ ندارم که چیزی بهتر و برتر از آن چیزی که من برای شما آورده‌ام، برای قوم خویش آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده‌ام و خدا به من امر کرده است شما را به دین اسلام دعوت کنم. اکنون کدام یک از شما در این امر مرا یاری می‌دهد تا برادر و وصی و خلیفه من میان شما باشد؟» عموها و عموزادگان پیامبر هیچ نگفتند. من گفتم: «ای رسول خدا، من وزیر و دستیار تو خواهم بود». آن‌گاه رسول خدا دست بر پشتم نهاد و گفت: «این است برادر و وصی و خلیفه من میان شما. پس سخنش را بشنوید و از او اطاعت کنید». مهمانان برخاستند در حالی که می‌خندیدند و به ابوطالب می‌گفتند: «به تو می‌گوید از علی فرمان بری!»^[۴].^[۵].

حدیث کسر اصنام

پس از اینکه دعوت اسلام در مکه آشکار شد، پیامبر برای اینکه ناتوانی بت‌ها و زشتی بت‌پرستی را به قریش نشان دهد، بت بزرگ آنان را که بر بام کعبه با میخ‌های آهنین استوار شده بود، با دستیاری علی بن ابی طالب(ع) درهم شکست. برای این کار، شبی همراه امیرالمؤمنین علی(ع) به مسجدالحرام رفت، و چون در کعبه را بسته بودند و راهی به بام نبود، علی را بر شانه خود نهاد تا بت را از جای برکند و به زیر افکند.

حدیث کسر اصنام را محدثان شیعه و سنی نقل کرده‌اند. علی(ع) ماجرا را چنین روایت می‌فرماید: همراه رسول خدا(ص) به راه افتادم تا به کعبه رسیدیم. رسول خدا(ص) از شانه‌هایم بالا رفت، ولی من نمی‌توانستم وزن پیامبر را بر شانه‌هایم تاب آورم. وقتی ناتوانی مرا دید، فرمود: «بنشین»، و من نشستم. از شانه‌هایم به زیر آمد و فرمود: «بر شانه‌های من برو». و مرا برافراشت. چونان بالا رفته بودم که به نظرم رسید اگر بخواهم می‌توانم به افق آسمان دست یابم. بر بام کعبه رفتم. در آنجا بتی از روی یا مس بود. کوشیدم آن را از جای برکنم. بت را به چپ و راست و پیش و پس تکان دادم تا از جای درآمد. رسول خدا(ص) فرمود: «آن را به زیر بیفکن»، و من بت را به زمین انداختم و شکستم؛ چونان که شیشه‌ها را می‌شکنند. آن‌گاه پایین آمدم و با رسول خدا(ص) روانه شدم. هر یک از دیگری تندتر می‌دویدیم، و از ترس اینکه دیده شویم، خود را میان خانه‌ها پنهان می‌کردیم.

برخی این روایات را مربوط به شب هجرت و برخی دیگر مربوط به روز فتح مکه دانسته‌اند^[۶].^[۷].

حدیث فراش (لیلة المبیت)

چون پیامبر می‌خواست به مدینه هجرت کند، علی(ع) را در مکه گذاشت تا وام‌های او را ادا کند و سپرده‌های مردم را که نزد او بودند، به صاحبانشان برگرداند. آن شب پیامبر به سوی غار رفت و مشرکان خانه‌اش را محاصره کردند. به علی(ع) فرمود در بستر او بخوابد و فرمود: «این بُرد سبز حضرمی را بر سر خود بکش که ان‌شاءالله هیچ آسیبی به تو نخواهد رسید». خدای تعالی به جبرئیل و میکائیل چنین وحی فرستاد: «من شما را با هم برادر ساختم، ولی عمر یکی را بیش از دیگری مقدر کردم. اکنون کدام یک از شما برادر خویش را بر خود مقدم می‌دارد و راضی می‌شود عمر برادر از عمر او بیش‌تر باشد؟» هر دو فرشته زندگی بیش‌تر را برای خود خواستند. آن‌گاه به ایشان وحی فرستاد: «چرا مانند علی بن ابی طالب(ع) نیستید که میان او و محمد(ص) پیوند برادری بستم و اکنون علی بر بستر محمد خفته و خود را فدایش می‌کند و زندگی او را بر زندگی خویش ترجیح داده است. به سوی زمین فرو شوید و علی را از آسیب دشمن حفظ کنید». بدین‌سان، دو فرشته بزرگ الهی به زمین فرود آمدند. جبرئیل نزدیک سر، و میکائیل در کنار پای علی جای گرفت. جبرئیل ندا در داد: «به‌به! چه کسی مانند تو است ای علی! خدا به وجود تو بر فرشتگان مباهات می‌کند». و خداوند متعال وحی فرمود: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾^[۸]. رسول خدا(ص) هنگام دریافت وحی در راه مدینه بود^[۹].^[۱۰].

علی(ع) برادر پیامبر

پیامبر همواره علی(ع) را برادر خود خطاب می‌کرد. پس از هجرت به مدینه، که میان مهاجران و انصار عقد برادری جاری کرد، علی(ع) را به برادری خود برگزید و معرفی کرد. درباره برادری علی(ع) با پیامبر احادیث فراوانی را محدثان شیعه و سنی نقل کرده‌اند. در این جا به نقل برخی از آنها بسنده می‌کنیم. علی(ع) فرمود: رسول خدا(ص) میان مردم پیوند برادری بست و مرا واگذاشت. گفتم: «ای فرستاده خدا، یاران خود را با یکدیگر برادر کردی و مرا واگذاشتی؟» فرمود: «برای چه تو را واگذاشتم، تو را برای خود نگه داشتم. تو برادر منی و من برادر تو.... هیچ کس پس از تو با من مدعی برادری نشود مگر اینکه دروغگو باشد»^[۱۱]. احادیث پیامبر درباره برادری علی(ع) بسیار است. از جمله آنها حدیثی است که برخی محدثان نقل کرده‌اند: هزار سال پیش از این که خدا آسمان‌ها را بیافریند، بر در بهشت نوشته شده است: «محمد پیامبر خدا است و علی برادر پیامبر خدا است»^[۱۲].^[۱۳].

منابع

معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰

پانویس

↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۶۲؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۶، ص۳۹۲.
↑ صورت‌های مختلف روایت را می‌توان در کتاب‌های زیر جست: امینی، الغدیر، ج۲، ص۲۸۹ - ۲۷۸؛ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۲۷۳؛ فیروزآبادی، سید مرتضی، فضائل الخمسة فی الصحاح السته، ج۲، ص۲۱ - ۱۹.
↑ «و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.
↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، ج۲، ص۶۲؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۵، ح ۳۲۴؛ فیروزآبادی، فضائل الخمسة فی الصحاح السته، ج۲، ص۲۰- ۱۹؛ امینی، الغدیر، ج۲، ص۲۷۹- ۲۷۸؛ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۶۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۵۴؛ دائرةالمعارف تشیع، ج۶، ص۱۵۵ – ۱۵۴.
↑ معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۰.
↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۶۶ و ج۳، ص۵؛ متقی هندی، کنز العمال، ج۱۵، ح ۴۳۱؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۵۱ و ۸۴؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۰۲؛ ابن جوزی، صفوة الصفوه، ج۱، ص۱۱۹؛ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۵۸؛ امینی، الغدیر، ج۷، ص۱۰؛ دائرةالمعارف تشیع، ج۶، ص۱۸۹ – ۱۸۸.
↑ معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۲.
↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
↑ نسائی، خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، ص۶۴؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۴؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۳۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۷۰؛ امینی، الغدیر، ج۲، ص۴۹ – ۴۷.
↑ معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۲.
↑ متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۵، ح ۳۵۵؛ فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۱، ص۳۷۹.
↑ هیثمی، مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۱۱؛ طبری، محب الدین، ذخائرالعقبی، ص۶۶؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۶، ص۵۹؛ ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۴، ص۳۵۵؛ مناوی، فیض القدیر، ج۴، ص۳۵۵.
↑ معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۳.

[1] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۶۲؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۶، ص۳۹۲.

[2] صورت‌های مختلف روایت را می‌توان در کتاب‌های زیر جست: امینی، الغدیر، ج۲، ص۲۸۹ - ۲۷۸؛ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۲۷۳؛ فیروزآبادی، سید مرتضی، فضائل الخمسة فی الصحاح السته، ج۲، ص۲۱ - ۱۹.

[3] «و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.

[4] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، ج۲، ص۶۲؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۵، ح ۳۲۴؛ فیروزآبادی، فضائل الخمسة فی الصحاح السته، ج۲، ص۲۰- ۱۹؛ امینی، الغدیر، ج۲، ص۲۷۹- ۲۷۸؛ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۶۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۵۴؛ دائرةالمعارف تشیع، ج۶، ص۱۵۵ – ۱۵۴.

[5] معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۰.

[6] حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۶۶ و ج۳، ص۵؛ متقی هندی، کنز العمال، ج۱۵، ح ۴۳۱؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۱۵۱ و ۸۴؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۰۲؛ ابن جوزی، صفوة الصفوه، ج۱، ص۱۱۹؛ امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۵۸؛ امینی، الغدیر، ج۷، ص۱۰؛ دائرةالمعارف تشیع، ج۶، ص۱۸۹ – ۱۸۸.

[7] معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۲.

[8] «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.

[9] نسائی، خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، ص۶۴؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۴؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۳۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۷۰؛ امینی، الغدیر، ج۲، ص۴۹ – ۴۷.

[10] معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۲.

[11] متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۵، ح ۳۵۵؛ فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۱، ص۳۷۹.

[12] هیثمی، مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۱۱؛ طبری، محب الدین، ذخائرالعقبی، ص۶۶؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۶، ص۵۹؛ ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۴، ص۳۵۵؛ مناوی، فیض القدیر، ج۴، ص۳۵۵.

[13] معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰ ص ۲۷۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]