امت مسلمه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی

امت مسلمه ترکیبی است از دو کلمه امت و مسلمه.

واژه امت به معنای گروهی است که به لحاظ جهتی مشترک نظیر دین یا زبان یا مکان واحد به صورت اختیاری یا غیر اختیاری گرد هم جمع شده‌اند. این واژه به معانی دین،انسان جامع صفات و افعال نیک امام و به معنای حین آمده است که با واژه امت مسلمه ارتباطی ندارد.

واژه مسلمه از مصدر اسلام به معنای انقیاد و تسلیم محض اشتقاق یافته و به شخص یا گروهی که در برابر فرمانها منقاد و تسلیم محض‌اند اطلاق می‌گردد. به عقیده برخی، مُسلم کسی یا گروهی است که کار خود را به صورت کامل به خدا واگذار کرده است؛ زیرا واژه اسلام در زبان عربی به معنای تبرئه شدن و خلاص گردیدن از بار مسئولیت است (اسلام)، بنابراین، امت مسلمه به معنای گروهی است که در برابر دستورات تسلیم محض بوده و کار خود را به صورت کامل به خدا واگذار می‌کنند.

امت مسلمه در قرآن

گرچه واژه امت مسلمه تنها یک بار در قرآن و آن هم در آیه ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ آمده است. اما مضمون آن از برخی آیات نظیر ﴿ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ﴾ نیز قابل استنباط است. در این آیه خطاب به امت مسلمه گفته شده: آیین شما از آیین پدرتان ابراهیم است و هم او شما را مسلم نامیده است. مفسران در تعیین مرجع ضمیر هو در این آیه اختلاف نظر دارند؛ برخی مرجع آن را خداوند متعالی و برخی ابراهیم (ع) می‌دانند. در این میان روشن است که اگر ضمیر به ابراهیم (ع) باز گردد مضمون این آیه با دعای او در آیه ﴿وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ﴾ پیوند خواهد خورد؛ ولی در هر صورت، اگر مرجع ضمیر ذات احدیت هم باشد، بازهم مفهوم امت مسلمه به روشنی از این آیه قابل استخراج است.

تبیین امت مسلمه

اسلام دارای مراتبی است که از پایین‌ترین مرتبه یعنی تسلیم * زبانی آغاز شده: «قالَتِ الاَعرابُ ءامَنّا قُل لَم تُؤمِنوا ولـکِن قولوا اَسلَمنا ولَمّا یَدخُلِ الایمـنُ فی قُلوبِکُم... = [برخی از] بادیه نشینان گفتند:ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاورده‌اید؛ لیکن بگویید: اسلام آورده‌ایم و هنوز در دلهای شما ایمان داخل نشده است..». (حجرات / ۴۹، ۱۴) و پس از آن به مرتبه تسلیم قلبی و سپس به مرتبه‌ای می‌رسد که شخص، خدا را در کارهای خود حاضر می‌بیند و نهایتاً به عالی‌ترین مرحله که در آن خود و دیگران را نمی‌بیند و فقط خدا را می‌بیند پایان می‌پذیرد، ازاین‌رو امت مسلمه از گستره معنایی وسیعی برخوردار خواهد بود، گرچه این حقیقت را نمی‌توان نادیده گرفت که ابراهیم و اسماعیل (ع) از بندگان مقرّب خدا بوده‌اند و مناسب نیست که خواسته آنان و دعایشان را در حد پایین‌ترین مرتبه و حتی مراتب متوسط تنزل داد، بر این اساس باید پذیرفت که آنچه به عنوان اسلام مورد دعای ایشان قرار گرفته بالاترین مرتبه اسلام، یعنی همان عبودیت و تسلیم محض خدا شدن و وصول به توحید ناب است. آنچه این نوع نگرش را به مفهوم مسلم و اسلام در آیه ۱۲۸ بقره / ۲ و نیز به واژه امت مسلمه تقویت می‌کند، به‌کار رفتن دو واژه «مُسلِمَینِ» و «مُسلِمَة» همراه با «لَکَ» است که به استسلام و انقیاد و رضایتمندی محض در برابر قضا و قدر اشعار دارد و این همان حالتی است که انسان خویشتن را از روی خلوص وقف خدا می‌کند و همه تواضع و بندگی را در زبان و اعضا و جوارح خویش به‌کار می‌گیرد و به تعظیم ذات احدیت می‌پردازد. افزون بر آنچه گفته شد از جمله «رَبَّنا وابعَث فیهِم رَسولاً مِنهُم» که در آیات بعد آمده است می‌توان چنین استفاده کرد که امت مسلمه همان امت پیامبر اسلام (ص) است؛ ولی مراد از امت پیامبر اکرم (ص) کسانی که نبی مکرم (ص) به سوی آنها مبعوث شده یا به دین اسلام گرویده‌اند نیست؛ زیرا یقینا بسیاری از پیروان این دین از ذریّه ابراهیم نیستند؛ همچنین با عنایت به آن بخش از جملات آیات بعدی که بر منزه بودن ذریّه ابراهیم (ع) از گناه و شرک دلالت دارد می‌توان به روشنی دریافت که مصداق واقعی امت مسلمه اهل * بیت گرامی پیامبر اسلام هستند؛ زیرا تنها این گروه هستند که افزون بر آنکه از امت پیامبر اسلام و ذریّه ابراهیم‌اند از هرگونه شرک و ظلم مبرایند. در روایات شیعه مفهوم امت مسلمه نیز به بالاترین مراتب اسلام تفسیر شده و مصداق امت مسلمه تنها گروهی اندک از پر فضیلت‌ترین مسلمانان امت پیامبر (ص)، یعنی اهل بیت (ع) معرفی شده‌اند. در مواجهه با این رویکرد که برگرفته از روایات شیعه است ممکن است چنین گفته شود که ظاهر این آیه و آیاتی که نظیر این آیه خصوصیاتی را درباره امت مطرح می‌کند خطابی عام و شامل همه مسلمانان است. در پاسخ این سخن نیز گفته شده است که واژه امت محمّد (ص) در معنای همه ایمان آورندگان به شریعت او پس ازنزول قرآن رایج گردیده؛ اما پیش از آن هیچ تبادری از این واژه یا واژه امت مسلمه به معنای تمامی پیروان این آیین نبوده است، ازاین‌رو هیچ مانعی از این نیست که مراد از امت مسلمه در قرآن گروه خاصی از امت نبی اکرم (ص) یعنی اهل بیت (ع) باشند. به عقیده طبری و برخی دیگر از مفسران اینکه در این دعا تنها گروهی از فرزندان ابراهیم و اسماعیل (ع) در امت مسلمه جای گرفته‌اند از آن‌روست که خداوند متعالی پیش از این به ابراهیم (ع) اعلام کرده بود که از میان فرزندان تو تنها گروهی به مقام عهد الهی می‌رسند که از دسته ظالمان و بت‌پرستان نباشند و از همین‌رو امت مسلمه فقط آن گروه از فرزندان ابراهیم (ع) را شامل می‌شود که ستمی را مرتکب نشده باشند. در احادیث تفسیری از سُدّی چنین نقل شده که این گروه از فرزندان ابراهیم، اعراب هستند. طبری ضمن نقل این سخن از سدی می‌گوید: این سخن خلاف ظاهر آیه و نیز واقعیات تاریخی است؛ زیرا این گروه یقینا اهل طاعت و امتثال اوامر الهی و ولایت خداوند سبحان هستند و روشن است که چنین افرادی از ذریّه ابراهیم (ع) هم در میان اعراب بوده‌اند و هم غیر عرب. برخی از مفسران بر این عقیده‌اند که ابراهیم و اسماعیل (ع) در بخش نخست دعایشان: «رَبَّنا واجعَلنا مُسلِمَینِ لَکَ» طالب ثبات و استمرار این وصف برای خود بوده‌اند؛ یعنی از خدا خواسته‌اند که چنان‌که در گذشته مسلم بوده‌اند در آینده نیز بر آن وصف بمانند. در روح‌البیان این احتمال نیز مطرح شده است که آن دو برای عرصه‌های آزمونی که پیش روی داشتند (ذبح اسماعیل و افکنده شدن ابراهیم (ع) در آتش) تقاضای شکیبایی و به سلامت رهیدن از این عرصه را داشته‌اند..

منابع

1. دیبا، حسین، مقاله «امت مسلمه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴