اسحاق بن اسماعیل نیشابوری در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسحاق بن اسماعیل نیشابوری است. اسحاق بن اسماعیل نیشابوری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسحاق بن اسماعیل نیشابوری در معارف مهدویت - اسحاق بن اسماعیل نیشابوری در تراجم و رجال - اسحاق بن اسماعیل نیشابوری در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

اسحاق بن اسماعیل النیسابوری در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از علل الشرائع ذکر شده است:

«في كتاب علل الشرائع، بإسناده إلى إِسْحَاقَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ النَّيْسَابُورِيِّ أَنَّ الْعَالِمَ كَتَبَ إِلَيْهِ يَعْنِي الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ(ع) أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى بِمَنِّهِ وَ رَحْمَتِهِ لَمَّا فَرَضَ عَلَيْكُمُ الْفَرَائِضَ لَمْ يَفْرِضْ ذَلِكَ عَلَيْكُمْ لِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَيْهِ بَلْ رَحْمَةً مِنْهُ إِلَيْكُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لِيَمِيزَ ﴿الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ﴾ وَ لِيَبْتَلِيَ ﴿مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ﴾ وَ لِتَتَسَابَقُوا إِلَى رَحْمَتِهِ وَ لِتَتَفَاضَلَ مَنَازِلُكُمْ فِي جَنَّتِهِ فَفَوَّضَ عَلَيْكُمُ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمَ وَ الْوَلَايَةَ وَ جَعَلَ لَكُمْ بَاباً لِتَفْتَحُوا بِهِ أَبْوَابَ الْفَرَائِضِ وَ مِفْتَاحاً إِلَى سَبِيلِهِ وَ لَوْ لَا مُحَمَّدٌ(ص) وَ الْأَوْصِيَاءُ مِنْ وُلْدِهِ كُنْتُمْ حَيَارَى كَالْبَهَائِمِ لَا تَعْرِفُونَ فَرْضاً مِنَ الْفَرَائِضِ وَ هَلْ تُدْخَلُ قَرْيَةٌ إِلَّا مِنْ بَابِهَا فَلَمَّا مَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ بِإِقَامَةِ الْأَوْلِيَاءِ بَعْدَ نَبِيِّكُمْ صقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾».

شرح حال راوی

گزارشی از احوال راوی در کتب رجالی نرسیده تنها برقی و شیخ طوسی از وی در اصحاب امام عسکری(ع) نام بردند و در فهرست نجاشی و شیخ طوسی از وی یاد نشده است، از آن رو که دارای اثر علمی نبوده؛ یا شیخ طوسی و نجاشی از آن اطلاع پیدا نکردند.

از سوی دیگر، نام راوی در اسناد روایات نیز قرار نگرفته و روایتی از وی نقل نشده است، جز مکاتبه مذکور که کشی آن را از بعضی ثقات از امام عسکری(ع) و شیخ صدوق و شیخ طوسی با سند خودشان از امام عسکری(ع) و ابن شعبه حرانی با عبارت "و روى عن الإمام الخالص الهادي أبي محمد الحسن بن علي(ع) في طوال هذه المعاني كتابه(ع) إلى إسحاق بن إسماعيل النيسابوري" نقل کردند.

بر این اساس، بعضی از محققان وی را از فقهای صاحب فتوا از اصحاب امام عسکری(ع) به شمار آورده‌اند و برخی احتمال دادند که اسحاق بن اسماعیل برادر محمد بن اسماعیل نیسابوری شاگرد فضل بن شاذان بوده باشد، در نتیجه مثل برادرش از مشایخ کشی محسوب می‌گردد.

علامه تستری احتمال نخست را بعید ندانسته، ولی استاد کشی بودن را نامعلوم می‌داند؛ زیرا اولاً موردی یافت نشده که اسحاق بن اسماعیل از کشی روایت کند و ثانیاً از عبارت کشی هم این معنی برداشت نمی‌شود.

تحقیق

قرینه و شاهدی نیافتیم که دلالت کند اسحاق بن اسماعیل نیسابوری برادر محمد بن اسماعیل نیشابوری است، مگر قرینه اتحاد در نام پدر (محمد) و اتحاد در نسبت (النیسابوری) و این مقدار برای تأیید این احتمال کفایت نمی‌کند.

از سوی دیگر، کلینی از محمد بن اسماعیل نیسابوری بی‌واسطه نقل می‌کند؛ ولی از اسحاق بن اسماعیل به واسطه علی بن محمد چنان که روایت کشی از محمد بن اسماعیل نیسابوری قطعی است؛ ولی شاهدی بر روایتش از اسحاق بن اسماعیل نیسابوری نداریم و عبارت کشی: حکی بعض الثقات بنیسابور أنه خرج لإسحاق بن إسماعیل من أبی محمد(ع) توقیع نه تنها در نقل ظهور ندارد، در عدم روایت بی‌واسطه ظهور دارد.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی مشخص نیست؛ ولی برقی و شیخ طوسی او را از اصحاب امام حسن عسکری(ع) به شمار آوردند و از بعضی روایات استفاده می‌شود که دوره امام جواد(ع) را نیز ادراک کرده است.

ابن حجر عسقلانی او را به نقل از رجال طوسی؛ از اصحاب امام صادق(ع) شمرده است و بعضی اسناد روایات هم آن را تأیید می‌کنند.

بر این اساس، بعضی از رجالیان، روایت اسحاق بن اسماعیل را از امام صادق(ع) ممکن دانستند.

تحقیق

روایت بی‌واسطه اسحاق بن اسماعیل النیشابوری از امام صادق(ع)؛ مستلزم آن است که وی دست‌کم ۱۱۵ سال عمر کرده باشد؛ زیرا امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ ق به شهادت، و امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۴۵ ق به امامت رسیده است؛ اگر اسحاق بن اسماعیل سال‌های پایانی عمر امام صادق(ع) را ادراک کرده و بخواهد از آن حضرت روایت کند، باید دست‌کم ۱۸ سال داشته باشد که سن تحمل حدیث است و تا سال ۲۴۵ یعنی سال امامت امام عسکری(ع) می‌شود ۱۱۵ سال.

بعضی از نویسندگان به اشتباه، فاصله میان شهادت امام صادق(ع) و ولادت امام حسن عسکری(ع) را در نظر گرفتند و به عدم استبعاد حکم کردند، درحالی که می‌بایستی فاصله بین شهادت امام صادق و امامت امام عسکری(ع) را لحاظ می‌کردند.

در سند روایت امالی نیز تحریف و خللی رخ داده و سند دو روایت روایت «خُلِقْتُ مِنْ نُورِ اللَّهِ» که از امام مجتبی(ع) است و توقیع امام عسکری(ع) با یکدیگر آمیخته شده است و آنچه را که ابن حجر از رجال الطوسی نقل کرده، اشتباه است؛ زیرا اولاً در رجال طوسی در اصحاب امام صادق(ع) عنوان اسحاق بن اسماعیل ذکر نشده و ثانیاً موردی یافت نشده که علی بن مهران از ایشان روایت کرده باشد.

محقق اردبیلی در جامع الرواة ذیل عنوان اسحاق بن اسماعیل النیسابوری با اسناد به روایت الکافی و تهذیب الأحکام محمد بن عبدالله بن واسع و ابو اسحاق ابراهیم را از راویان وی دانسته است، در حالی که اسحاق بن اسماعیل در سند روایت کافی و تهذیب به صورت مطلق و بی‌پسوند النیسابوری آمده است، بدان جهت بعضی احتمال دادند که مراد از آن اسحاق بن اسماعیل بن نوبخت خصوصاً در سند کافی و برخی احتمال دادند که مراد اسحاق بن اسماعیل صوفی بوده باشد؛ ولی ما دلیلی بر این احتمالات پیدا نکردیم.

جایگاه حدیثی راوی

از رجالیان قدما شیخ طوسی و از متأخران علامه حلی و ابن داود به وثاقت راوی تصریح کردند. محقق اردبیلی عبارت "وهو من ثقات كانت ترد عليهم التوقيعات من قبل المنصوبين للسفارة من الاصل" را به نقل از خلاصه الأقوال علامه حلی ذکر کرده است ، درحالی که این عبارت از شیخ طوسی است که علامه حلی آن را نقل کرده؛ ولی از اسحاق بن اسماعیل النیشابوری نام نبرده است.

مرحوم تفرشی با اشاره به توقیع شریف یادآور شده که امام(ع) در این نامه اسحاق بن اسماعیل را سرزنش و رفتارش را مذمت کرده است؛ ولی چندین بار به ستایش وی نیز پرداخته و در حقش دعا فرموده است، اما اشاره‌ای به فقرات توقیع که از آنها ذم و مدح راوی استفاده می‌شود، نکرده است.

علامه مامقانی بعد از نقل کلام تفرشی نوشته که اگر مراد از ذم و نکوهش عبارت "ولقد كانت منكم أمور في أيام الماضي(ع)... غير محمودي الرأي" باشد که در توقیع شریف آمده است، مفهومش آن است که شما در گذشته چنین بوده‌ای و دلالت ندارد که اکنون هم بر آن سیره ناپسند، باقی هستی.

چنانچه مراد عبارت "أنتم في غفلة عما إليه معدكم" باشد، هیچ بر نکوهش اسحاق بن اسماعیل دلالت ندارد؛ زیرا اطاعت دارای مراتب و درجاتی است.

علامه تستری می‌نویسد: بلکه مقصود از ذم راوی، این فقره توقیع است که امام(ع) نوشت: «فَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ وَ أَيْنَ تَذْهَبُونَ كَالْأَنْعَامِ عَلَى وُجُوهِكُمْ عَنِ الْحَقِّ تَصْدِفُونَ وَ بِالْبَاطِلِ تُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ تَكْفُرُونَ...» و جوابش این است: گرچه مخاطب حضرت در این توقیع اسحاق بن اسماعیل است، مقصود حضرت(ع) از باب «إِيَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةِ» قوم و قبیله اسحاق بن اسماعیل است، چون امام(ع) در آغاز توقیع نوشت: «فَأَتِمَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ وَ مَنْ كَانَ مِثْلَكَ مِمَّنْ قَدْ رَحِمَهُ اللَّهُ، و بصره بصیرتک و نعمه و قدر تمام نعمته دخول الجنه».

بی‌تردید، توقیع شریف عبارت‌های مدح و ذم و ستایش و نکوهش را در بر دارد و دقت در آنها نشان می‌دهد مقصود امام(ع) مذمت آن دسته از شیعیانی است که سلوک و رفتارشان مورد پسند آن حضرت نیست؛ ولی مقصود از ستایش‌ها شخص اسحاق بن اسماعیل است؛ زیرا عباراتی که نکوهش را در بر دارند، با صیغه جمع آمده‌اند؛ ولی عبارات مدح با صیغه مفرد؛ نمونه‌ها:

1. «... وَ لَوْ لَا مُحَمَّدٌ(ص) وَ الْأَوْصِيَاءُ مِنْ وُلْدِهِ كُنْتُمْ حَيَارَى كَالْبَهَائِمِ...».
2. «... فَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ وَ أَيْنَ تَذْهَبُونَ كَالْأَنْعَامِ عَلَى وُجُوهِكُمْ عَنِ الْحَقِّ تَصْدِفُونَ وَ بِالْبَاطِلِ تُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ تَكْفُرُونَ أَوْ تَكُونُونَ مِمَّنْ يُؤْمِنُ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ يَكْفُرُ بِبَعْضِ...».
3. «... وَ إِنِّي أَرَاكُمْ تُفَرِّطُونَ فِي جَنْبِ اللَّهِ فَتَكُونُونَ مِنَ الْخَاسِرِينَ، فَبُعْداً وَ سُحْقاً لِمَنْ رَغِبَ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ وَ لَمْ يَقْبَلْ مَوَاعِظَ أَوْلِيَائِهِ!...».
4. «... أَنَا أَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ مِثْلَ مَا حَمِدَ اللَّهَ بِهِ حَامِدٌ إِلَى أَبَدِ الْأَبَدِ بِمَا مَنَّ بِهِ عَلَيْكَ مِنْ نِعْمَتِهِ وَ نَجَّاكَ مِنَ الْهَلَكَةِ وَ سَهَّلَ سَبِيلَكَ عَلَى الْعَقَبَةِ...».
5. «... يَرْحَمُكَ اللَّهُ!... وَ مَنْ كَانَ مِثْلَكَ مِمَّنْ قَدْ رَحِمَهُ اللَّهُ، وَ نَصَرَهُ نَصْرَكَ وَ نَزَعَ عَنِ الْبَاطِلِ وَ لَمْ يَعُمَّ فِي طُغْيَانِهِ نِعَمَهُ، فَإِنَّ تَمَامَ النِّعْمَةِ دُخُولُكَ الْجَنَّةَ».
6. «... عَلَيْكَ يَا إِسْحَاقُ وَ عَلَى جَمِيعِ مَوَالِيَّ السَّلَامُ كَثِيراً سَدَّدَكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً بِتَوْفِيقِهِ... السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى جَمِيعِ مَوَالِيَّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۳