ولایت در فقه اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ولایت است. "ولایت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ولایت در قرآن | ولایت در حدیث | ولایت در کلام اسلامی | ولایت در فقه اسلامی| ولایت در گفتگوهای بین‌المذاهب | ولایت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ولایت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• ولایت از دیرباز در فقه مطرح بوده و قدمتی به دیرینگی فقه دارد. برای یافتن مفهومِ فقهی ولایت، باید مروری اجمالی در مفهوم لغوی و عرفی (ولایت) کرد. "ولایت" را لغویان از ریشه "وَلی" به معنای "پیوستگی و قرابت" می‌دانند که از آن واژگان فراوانی اشتقاق یافته است. این ریشه، مانند بسیاری دیگر از لغت‌ها، نخست در امور مادّی به‌هم پیوسته و متصل به‌کار رفته، آن‌گاه به عرصه‌های گوناگون غیر مادّی تکوینی یا اعتباری راه یافته است.
• ولایت در معانی مختلفی کاربرد دارد که در همه آنها معنای لغوی خود (قرابت و نزدیکی) را حفظ کرده است. از جمله مواردی که ولایت در آن معنا به کار رفته، "اَمارت و سرپرستی" است.
• افزون بر این، در قرآن کریم و روایات اهل بیت نیز "ولایت" معنای لغوی‌اش را حفظ کرده است و بدون آنکه دارای حقیقت شرعیه شود، در همان مفاد و محتوای عرفی به کار می‌رود. و در بسیاری از استعمال‌ها که در آیات و روایات شاهدیم، واژۀ ولایت و واژه‌های دیگری که با آن از یک ریشه گرفته شده‌اند؛ مثلِ ولیّ، والی و مولی استفاده می‌شوند، و منظور از آنها "ولایت تدبیری و تنظیمی" است؛ مثلاً در آیه ولایت: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ به اعتقاد مفسران شیعه، منظور از "ولیّ"، تدبیر و اولویت در تصرف است. در روایت متواتر غدیر نیز این معنا را از پیامبر اکرم(ص) شاهد‌ایم: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ». در احادیث امامان معصوم(ع) نیز وقتی از ولایت سخن به میان می‌آید، انصراف به ولایت تدبیری و تنظیمی ایشان دارد؛ مثل روایت مشهور «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْيَاءَ: عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَايَةِ».
• بنابراین، ولایت در نصوص شرعی معنای لغوی‌اش را از دست نمی‌دهد و مثل غُسل و وضو از ابتکارات و اختراعات شرعی نیست، لذا وقتی در آیات الهی و روایات معصومان(ع) موضوع ولایت مطرح شود – با توجه به همان معنای لغوی کلمه - اگر به اَعمال و رفتار مکلفان مربوط شود و حکمی شرعی را ترسیم کند، در حیطه و حوزه بحث‌های فقهی جا میگیرد و با عنوان ولایت‌های شرعی از آن بحث می‌شود.
• براساس معارف اسلامی، ذات مقدس ربوبی "ولایت بالذّات" بر تشریع دارد و طبق حکمت بالغه خود و حفظ مصالح و مفاسد، به جعل احکام می‌پردازد و احکام خویش را در قالب کتاب و سنّت ابلاغ می‌نماید‌، در همین‌جا احکام شرعی که نتیجه اِعمال ولایت "ولیّ تشریعی" است، پدید می‌آیند. یکی از این احکام "ولایت شرعی" است.

منابع

• اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: