شناخت در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث شناخت است. "شناخت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شناخت در قرآن | شناخت در حدیث | شناخت در نهج البلاغه | شناخت در معارف دعا و زیارات | شناخت در کلام اسلامی | شناخت در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل شناخت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• واژه "شناخت" اسم مصدر از شناختن و برابر عربی آن "معرفت" است. شناخت از مفاهیم بدیهی و بی‌نیاز از تعریف است، از این‌رو تعریف‌های شناخت لفظی‌اند، نه حقیقی. بی‌نیازی شناخت از تعریف به معنای بی‌نیازی آن از تحلیل نیست. در تعریف شناخت گفته‌اند دریافت چیزی از راه حواس یا از راه دیگر و حصول تصور آن، یا آگاهی به واقعیت و راه یافتن به آن است . به نظر برخی، علم و معرفت فرق دارند، زیرا معرفت، آگاهی تفصیلی به ذات چیزی است، برخلاف علم که آگاهی اجمالی به چیزی از راه دانستن حالات آن است. به تعبیری، معرفت، ادراک جزئی و علم، ادراک کلی است.
• برخی از دانشمندان میان علم و معرفت تفاوتی نگذاشته و یکی را به جای دیگری به کار برده و علم را دارای مراتبی می‌دانند که برترین مرتبه آن معرفتی‌است که با مشاهده جمال و جلال عالم هستی، ایمان اطمینان بخش و پویایی را در درون انسان به وجود آورده و حیات وی را هدفدار می‌سازد.
• مراد از شناخت حقیقی و مورد نظر قرآن همین مرتبه است که از آن به "یقین" نیز تعبیر کرده است، زیرا مقصود از یقین، شناخت مصون از اشتباه و دگرگونی است. به هر تقدیر، این مقاله در پی تبیین شناخت حقیقی و اختیاری از هستی، همراه با روشنایی درونی است .

شناخت در قرآن

• قرآن کریم به این نکته مهم تصریح می‌کند که شناخت‌های اصیل و اهل آن همواره در اقلیت‌اند: ﴿مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ حق در آیه اشاره به هدف صحیح آفرینش و آزمایش انسان‌ها و قانون تکامل و اصول عدالت است؛ ولی بیشتر آنان این حقایق را نمی‌دانند. نادر بودن شناخت‌های اصیل به سبب آفات فراوانی است که در مسیر آن قرار دارند و این ندرت در حوزه‌های شناخت انسان، جهان و مبدأ و معاد، در همه تاریخ و همه جوامع مشهود است.
• در دوره معاصر با هجوم افکار مارکسیستی و مادیگرا و مطرح شدن مطالعات و اصطلاحات نو، مانند جهان‌بینی و ایدئولوژی رئالیسم و ایده‌آلیسم، شناخت‌شناسی به مثابه مسئله‌ای بنیادی در مباحث و مناظرات مورد توجه قرار گرفت و نواندیشان دینی از حوزه و دانشگاه برای رویارویی با مادی‌گرایی، شناخت را از نگاه اسلام و قرآن بررسی کردند تا برای اثبات وجود خدا و توحید مبنا قرار گیرد.
• در قرآن کریم مشتقات واژه معرفت فراوان درباره آگاهی‌های مشخص به کار رفته‌اند؛ مانند ﴿وَلَوْ نَشَاءُ لَأَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ﴾؛ همچنین واژگان بسیار دیگری را در ارتباط با شناخت می‌توان بررسی کرد؛ واژگانی مانند:

• علم: ﴿عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ﴾،
• تفکّر: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾،
• تعقل: ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾،
• تدبّر: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا﴾،
• تبیّن ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾،
• تذکّر ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾،
• هدایت: ﴿وَأَهْدِيَكَ إِلَى رَبِّكَ فَتَخْشَى﴾،
• رشد: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِهِ عَالِمِينَ﴾
• حکمت: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾،
• فقه: ﴿قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ﴾،
• رؤیت: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ﴾،
• نظر ﴿مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلَانِ الطَّعَامَ انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآيَاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾،
• یقین: ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾،
• نور: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾،
• بصیرت: ﴿قَدْ جَاءَكُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ﴾،
• شعور: ﴿يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾،
• اولواالالباب ﴿أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾،
• اولواالنُّهی ﴿كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَى﴾

• و دو واژه: شک: ﴿وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ﴾ و ظن: ﴿قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنْزَلَ هَؤُلَاءِ إِلَّا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ بَصَائِرَ وَإِنِّي لَأَظُنُّكَ يَا فِرْعَوْنُ مَثْبُورًا﴾ که بر شناخت‌های نامعتبر دلالت دارند.

.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• اورعی، مرتضی، شناخت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: