روح القدس در کلام اسلامی
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسشهای عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
روح القدس به معنای: نیرویی الهی است که جایگاهی بلندتر از ملائکه دارد و تسدید کننده انبیا و اولیای الهی است.
مفهومشناسی روح القدس
روح القدس عنوانی است که چهار مرتبه در قرآن مجید آمده است، گاهی دربارۀ حضرت عیسی(ع) و گاهی دربارۀ پیامبر خاتم(ص). در مورد حضرت عیسی میفرماید: ﴿وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾[۱] و در مورد سخن گفتن ایشان در گهواره میفرماید: ﴿إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا﴾[۲]دربارۀ پیامبر اسلام(ص) نیز آمده است: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ﴾[۳].[۴]
برای روح القدس در بیان قرآن و حدیث حداقل دو مصداق روشن ذکر شده است؛ یکی: فرشتۀ وحی (جبرییل) و دیگری: نیروی مرموز غیبی خاصّی که با برگزیدگان الهی بوده است.[۵] آیۀ مربوط به پیامبر خاتم(ص) با معنای اول تناسب دارد و آیات مربوط به حضرت عیسی(ع) با معنای دوم و همان بود که مسیح را تأیید میکرد تا در گهواره سخن بگوید و یا مردگان را زنده نماید. این روح مقدّس و پاک منبع الهام بخش بزرگی برای انبیا بوده است.[۶]
روح القدس در بیان روایات
روایات گوناگونی بیانگر آن است که روح القدس حقیقتی همراه اهل بیت(ع) بوده است که با آن حقایق بسیاری را درک میکردهاند[۷] محمد بن حسن الصفار در کتاب بصائرالدرجات در ضمن شش باب و بیش از ۵۰ حدیث به این موضوع پرداخته است.[۸] در کتاب شریف کافی، باب دیگری وجود دارد با عنوان ذِکرُ الْأَرْوَاحِ الَّتِی فِی الْأَئِمَّةِ،[۹] روایات آن بیان میکنند در پیامبران و اوصیای آنان روحی به نام روح القدس قرار داده شده است که گرفتار خواب و غفلت و سرگرمی نمیشود و آنان از این طریق، علوم الهی را دریافت میکنند.[۱۰] برخی از این روایات عبارتند:
- یکی از اصحاب امام صادق(ع) از ایشان سؤال کرد:[۱۱] "آیا شده است که از چیزی سؤال کنند، و علم آن نزد شما نباشد؟" حضرت فرمودند: «گاه چنین بوده است!» راوی عرض کرد: "در این هنگام چه میکنید؟" امام فرمودند «روح القدس به ما تلقین میکند».[۱۲]
- در روایت دیگری امام باقر(ع) دربارۀ آیۀ ﴿كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ﴾[۱۳] میفرماید: «از آن زمان که خداوند آن روح را بر پیامبرش نازل کرد به آسمان بازنگشت، و او در ما است». این تعبیر نشان میدهد این روح که یکی از منابع اصلی علم و دانش پیامبر و ائمه معصومین(ع) بوده غیر از جبرییل بوده، و حقیقتی است در درون وجود آنها که از پیامبر به امام و از هر امام به امام بعد منتقل شده است.[۱۴]
- مفضل بن عمر میگوید: امام صادق(ع) فرمودند:[۱۵] «روح القدس نمیخوابد و غفلت نمیکند و لهو و سهو و خطا ندارد و روح القدس ثابت است و امام به واسطه آن شرق و غرب و خشکی و دریای زمین را میبیند». عرض کردم: "فدایت شوم امام میتواند آنچه را که در بغداد است با دست بگیرد؟" حضرت فرمودند: «بله تا آنچه را که زیر عرش است میتواند».[۱۶]
- امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾[۱۷] فرمودند:[۱۸] «آنها پیشگامان رسولان الهی و بندگان خاص خدایند که خداوند در آنها پنج روح قرار داده و یکی از آنها روح القدس است که به وسیلۀ آن مطالب را درک میکنند».[۱۹]
- همچنین ابابصیر از امام صادق(ع) دربارۀ آیۀ ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾[۲۰] سؤال کرد، امام فرمودند:[۲۱] «روح آفریدهای است که به خدا قسم از جبرئیل و میکائیل بزرگتر است. او همراه رسول خدا(ص) بوده و به او از عوالم مختلف خبر میداده و او را تأیید و تصدیق میکرده است. اکنون همان روح با ائمۀ اطهار است و به آنها خبر میدهد و آنها را تأیید و تصدیق میکند».[۲۲]
- امام باقر(ع) در روایتی فرمودند:[۲۳] «إِنَ اللَّهَ خَلَقَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ عَلَی خَمْسَةِ أَرْوَاحٍ رُوحِ الْقُوَّةِ وَ رُوحِ الْإِیمَانِ وَ رُوحِ الْحَیَاةِ وَ رُوحِ الشَّهْوَةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَرُوحُ الْقُدُسِ مِنَ اللَّهِ وَ سَائِرُ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانِ فَرُوحُ الْقُدُسِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَتَغَیَّرُ وَ لَا یَلْعَبُ وَ بِرُوحِ الْقُدُسِ عَلِمُوا یَا جَابِرُ مَا دُونَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی»[۲۴]
- امام صادق(ع) فرمودند:[۲۵] «فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَرْبَعَةُ أَرْوَاحٍ أَفْقَدُهَا رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْکُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ ثُمَّ قَالَ رُوحُ الْإِیمَانِ یُلَازِمُ الْجَسَدَ مَا لَمْ یَعْمَلْ بِکَبِیرَةٍ فَإِذَا عَمِلَ بِکَبِیرَةٍ فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَکَنَ فِیهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْمَلُ بِکَبِیرَةٍ أَبَداً»[۲۶]
- ابوحمزه نقل میکند[۲۷] از امام صادق(ع) درباره علمشان پرسیدم که آیا آن را همچون علوم دیگر افراد از دهان مردم فرا میگیرند یا در کتابی است که در نزد آنان است و آن را میخوانند و علومی را میآموزند؟ امام فرمودند: «مسأله از آنچه میپنداری بالاتر و مهمتر است! آیا آیه قرآن را نشنیدهای که میفرماید: «ای پیامبر ما بودیم که "روح" را که از امر ماست به سویت فرستادیم و تو پیش از آن نسبت به کتاب و ایمان چیزی نمیدانستی؟»[۲۸] (...) پس آن هنگام که خداوند روح را به سوی پیامبر فرستاد، از طریق آن آگاهی و فهم کسب نمود، و این روح امری است که خداوند به هرکس که مشیتاش تعلق گیرد اعطا مینماید و هرگاه به بندهای اعطا نفرماید، او را فهم و آگاهی تعلیم دهد».[۲۹]
ویژگی روح القدس در روایات
ویژگیهای روح القدس و برخی از نکاتی که میتوان از این روایات برداشت کرد عبارتاند از:
- اهل بیت(ع) به سبب زندگی عادی نمیخواهند همواره از روح القدس و بُعد عالی روحشان استفاده کنند بلکه هنگامی که لازم باشد به آن اشراف پیدا کنند، آن را به کار گرفته و از آن استفاده میکنند و این حقیقت مشترک است بین ایشان و رسول خدا(ص) است.[۳۰]
- در تفاوت روح الایمان و روح القدس که در روایات بدان اشاره شده بود گفته شده است: روح ایمان تا هنگامی که گناه کبیره انجام ندهد با بدن ملازم است و زمانی که گناه کبیرهای انجام داد، از بدن مفارقت "غیبت" میکند، اما کسی که روح القدس در او قرار گیرد هرگز گناه کبیره انجام نمیدهد.[۳۱]
- برخی از روایات دلالت دارد امام وقتی به امامت میرسد حامل روح القدس میشود ولی از برخی دیگر استفاده میشود پیش از امامت هم دارای چنین "روحی" است مانند روایت[۳۲] فرستاده شدن امیرالمؤمنین(ع) به یمن.[۳۳]
- این روح همواره همراه امام هست و از او غایب نمیشود، زیرا تعبیر به عدم غفلت و عدم سهو و نسیان که در روایات ذکر شده بود را امام به واسطۀ آن پیدا میکند.[۳۴]
- در برخی از روایات آمده بود روح القدس بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بوده و از جنس فرشتگان نیست زیرا با توجه به سوره قدر که روح به ملائکه عطف شده ثابت میگردد، روح القدس از ملائکه نیست زیرا عطف مقتضی مغایرات است.[۳۵]
- امامان(ع) بسیاری از علوم شگفتانگیز خود را از طریق روح القدس بهدست میآوردهاند.[۳۶]
تسدید روح القدس
روح القدس منبعی برای علم امامان
یکی از منابع علم امامان(ع)، تأییدات و القای روح القدس است،[۳۷] روح القدس نیروی غیبی است که با همۀ پیامبران و معصومان همراه بوده و در موراد مختلفی امدادهای الهی را به آنها منتقل ساخته است.[۳۸] روح القدس، امامان را همراهی کرده، حقایق و معارفی را به ایشان القاء میکند[۳۹] و لازمهاش پرده برداشتن از حقایق غیبی برای آنهاست.[۴۰] امامان(ع) به سبب داشتن ملکۀ عصمت در بالاترین مرتبه، از این نیروی غیبی برخوردار بودند؛ به طوری که از آن در هدایت مردم کمک میگرفتند[۴۱].
روح القدس عنوانی است که بر کل مسئله علم و سرچشمهٔ علم امام سایه میافکند و به تعبیری روح القدس لازمه و شرط شئِ برای تحقق و تبلور آگاهی و ایجاد مجاری علم، برای امام میباشد. روح القدس نیروی غیبی و مرموز الهی است که نشانگر مرتبهای بلند و والا از مقام علمی و معنوی و دلیل بر قرب فراوان به پروردگار متعال میباشد[۴۲] ثمره تسدید، توفیق و تأییدی که روح القدس به همراه خود دارد، نلغزیدن، به خطا نرفتن و مؤدب شدن به آداب الهی است که همه اینها ریشه در معرفت، علم و رؤیت حقایق و جایگاه آن یعنی روح دارد.[۴۳] براساس آنچه در منابع دینی آمده، بندگان برگزیدۀ خداوند که دارای ضمیری صاف و پیراسته از آلایشهای مادّیاند، گاهی به لطف الهی و از طریق "القاء روح" بر یک رشته حقایق و امور پنهان از حسّ، آگاه میگردند[۴۴].
آثار علمی روح القدس
با پذیرفتن این مطلب که نتیجۀ روح قدسی، علم و معرفت است و روایاتی نیز بر آن دلالت دارد، باید گفت دو اثر بر این روح قدسی و پاک مترتب است:
- علم و معرفتی که روح القدس بدون واسطه، آنها را کسب و مزین به آگاهی از آن میشود؛ به تعبیر دیگر، به همراه بهرهمندی از روح القدس این آگاهیها هم برای دریافت کننده روح وجود یافته است.
- علم و معرفتی که ممکن است واسطههایی الهی در رسیدن و بهرهمندی روح القدس به آنها نقش داشته باشند؛ مانند وحی و جبرییل یا آگاهی و دانش کامل از حلال و حرام و نقش پیامبر(ص) در آن[۴۵].[۴۶]
منابع
پرسشهای وابسته
- رابطه روح یا روح القدس با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
- رابطه روح یا روح القدس با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
جستارهای وابسته
- علم معصوم
- علم غیب معصوم
- روحالقدس در قرآن؛
- روحالقدس در حدیث؛
- روحالقدس در کلام اسلامی؛
- روحالقدس در حکمت اسلامی؛
- روحالقدس در عرفان اسلامی.
منبعشناسی جامع روح و روحالقدس
پانویس
- ↑ «و به عیسی پسر مریم برهانها (ی روشن) دادیم و او را با روح القدس نیرومند کردیم» سوره بقره، آیه ۸۷.
- ↑ «به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن میگفتی» سوره مائده، آیه ۱۱۰.
- ↑ «بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است» سوره نحل، آیه ۱۰۲.
- ↑ ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده؛ هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده
- ↑ ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه، صفحه؟؟؟
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۲
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه، صفحه؟؟؟
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۵۱
- ↑ ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده؛ تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ شیخ زاده، قاسم، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۶۴ ـ ۶۵؛ نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ «و بدینگونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم؛ تو نمیدانستی کتاب و ایمان چیست ولی ما آن را نوری قرار دادیم که بدان از بندگان خویش هر که را بخواهیم راهنمایی میکنیم سوره شوری، آیه ۵۲.
- ↑ ر.ک. ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۰، ص ۵۷
- ↑ ر.ک. بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
- ↑ «و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند» سوره واقعه، آیه ۱۰ ـ ۱۱
- ↑ بصائر الدرجات، جزء ۹، ص ۵۸۱ ـ ۵۸۶؛ کافی، ج ۱، ص ۲۷۱
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
- ↑ «و بدینگونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم» سوره شوری، آیه ۵۲.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۳
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء، ص ۳۶؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
- ↑ بصائر الدرجات، ج ۱، ص ۴۵۴، ح ۱۲: جابر از امام باقر(ع) از مبدأ علم پیامبر(ص) پرسید و امام فرمود: «ای جابر در انبیا و اوصیا پنج روح است: روح القدس، روح ایمان، روح حیات، روح قوت و روح شهوت. ای جابر به وسیلۀ روح القدس است که زیر عرش تا درون فرش را میدانند، سپس فرمود: ای جابر به این چهار روح اخیر آفت میرسد، ولی روح القدس سرگرمی و بازی ندارد».
- ↑ ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ اقوام کرباسی، اکبر، مؤمن الطاق، ص ۲۰۴؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، صفحه؟؟؟؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۴۷
- ↑ ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹
- ↑ اصول کافی، ج ١، ص ٢٧٣، ح ۵
- ↑ سورۀ شوری، آیۀ ۵۲
- ↑ ر.ک. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمدرضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص ۱۹۲؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ میرترابی حسینی، زهرة السادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۷۴
- ↑ ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰
- ↑ ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۵۳
- ↑ ر.ک. بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. شیخ زاده، قاسم، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۶۴ ـ ۶۵
- ↑ ر.ک. شیخ زاده، قاسم، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۶۴ ـ ۶۵
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمدرضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ بنی سعید لنگرودی، سید محمد جواد، شرب مدام در تبیین علم امام، ص ۹۶ ـ ۱۰۱؛ نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص ۳۲۸؛ حسینی، سیدجواد، خبرهای غیبی در نهج البلاغه، ماهنامه مبلغان، ش ۹۵، ص ۳۷ ـ ۳۸
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگیها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
- ↑ ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص ۱۹۲؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ اقوام کرباسی، اکبر، مؤمن الطاق، ص ۲۰۴؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. خمینی، سید روح الله، شرح چهل حدیث، ص ۵۴۵؛ تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ص ۲۱۰؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن؛ ایمانی، احد، وبگاه بهترین سخن ها؛ آشتیانی، سید جعفر، روح در قرآن و عهدین، ص ۸۸ و ۹۰
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴
- ↑ ر.ک. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹
- ↑ ر.ک. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹
- ↑ ر.ک. میرترابی حسینی، زهرة السادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۷۴
- ↑ ر.ک. قیوم زاده، چیستی روح القدس و آثار آن، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش۳۰
- ↑ ر.ک. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن، فصلنامۀ امامت پژوهی، ش ۶، ص ۱۶۸