روح القدس در کلام اسلامی

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Wasity (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۲۰ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۵۹ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

روح القدس به معنای: نیرویی الهی است که جایگاهی بلندتر از ملائکه دارد و تسدید کننده انبیا و اولیای الهی است.

مفهوم‌شناسی روح القدس

روح القدس عنوانی است که چهار مرتبه در قرآن مجید آمده است، گاهی دربارۀ حضرت عیسی(ع) و گاهی دربارۀ پیامبر خاتم(ص). در مورد حضرت عیسی می‌‌فرماید: ﴿وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ[۱] و در مورد سخن گفتن ایشان در گهواره می‌‌فرماید: ﴿إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا[۲]دربارۀ پیامبر اسلام(ص) نیز آمده است: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ[۳].[۴]

برای روح القدس در بیان قرآن و حدیث حداقل دو مصداق روشن ذکر شده است؛ یکی: فرشتۀ وحی (جبرییل) و دیگری: نیروی مرموز غیبی خاصّی که با برگزیدگان الهی بوده است.[۵] آیۀ مربوط به پیامبر خاتم(ص) با معنای اول تناسب دارد و آیات مربوط به حضرت عیسی(ع) با معنای دوم و همان بود که مسیح را تأیید می‌کرد تا در گهواره سخن بگوید و یا مردگان را زنده نماید. این روح مقدّس و پاک منبع الهام بخش بزرگی برای انبیا بوده است.[۶]

روح القدس در بیان روایات

روایات گوناگونی بیانگر آن است که روح القدس حقیقتی همراه اهل بیت(ع) بوده است که با آن حقایق بسیاری را درک می‌کرده‌اند[۷] محمد بن حسن الصفار در کتاب بصائرالدرجات در ضمن شش باب و بیش از ۵۰ حدیث به این موضوع پرداخته است.[۸] در کتاب شریف کافی، باب دیگری وجود دارد با عنوان ذِکرُ الْأَرْوَاحِ الَّتِی فِی الْأَئِمَّةِ،[۹] روایات آن بیان می‌کنند در پیامبران و اوصیای آنان روحی به نام روح القدس قرار داده شده است که گرفتار خواب و غفلت و سرگرمی نمی‌شود و آنان از این طریق، علوم الهی را دریافت می‌کنند.[۱۰] برخی از این روایات عبارتند:

  1. یکی از اصحاب امام صادق(ع) از ایشان سؤال کرد:[۱۱] "آیا شده است که از چیزی سؤال کنند، و علم آن نزد شما نباشد؟" حضرت فرمودند: «گاه چنین بوده است!» راوی عرض کرد: "در این هنگام چه می‌کنید؟" امام فرمودند «روح القدس به ما تلقین می‌کند».[۱۲]
  2. در روایت دیگری امام باقر(ع) دربارۀ آیۀ ﴿كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ[۱۳] می‌‌فرماید: «از آن زمان که خداوند آن روح را بر پیامبرش نازل کرد به آسمان بازنگشت، و او در ما است». این تعبیر نشان می‌دهد این روح که یکی از منابع اصلی علم و دانش پیامبر و ائمه معصومین(ع) بوده غیر از جبرییل بوده، و حقیقتی است در درون وجود آنها که از پیامبر به امام و از هر امام به امام بعد منتقل شده است.[۱۴]
  3. مفضل بن عمر می‌‌گوید: امام صادق(ع) فرمودند:[۱۵] «روح القدس نمی‌خوابد و غفلت نمی‌کند و لهو و سهو و خطا ندارد و روح القدس ثابت است و امام به واسطه آن شرق و غرب و خشکی و دریای زمین را می‌بیند». عرض کردم: "فدایت شوم امام می‌تواند آنچه را که در بغداد است با دست بگیرد؟" حضرت فرمودند: «بله تا آنچه را که زیر عرش است می‌تواند».[۱۶]
  4. امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ[۱۷] فرمودند:[۱۸] «آنها پیش‌گامان رسولان الهی و بندگان خاص خدایند که خداوند در آنها پنج روح قرار داده و یکی از آنها روح القدس است که به وسیلۀ آن مطالب را درک می‌کنند».[۱۹]
  5. همچنین ابابصیر از امام صادق(ع) دربارۀ آیۀ ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا[۲۰] سؤال کرد، امام فرمودند:[۲۱] «روح آفریده‌ای است که به خدا قسم از جبرئیل و میکائیل بزرگ‌تر است. او همراه رسول خدا(ص) بوده و به او از عوالم مختلف خبر می‌داده و او را تأیید و تصدیق می‌کرده است. اکنون همان روح با ائمۀ اطهار است و به آنها خبر می‌دهد و آنها را تأیید و تصدیق می‌کند».[۲۲]
  6. امام باقر(ع) در روایتی فرمودند:[۲۳] «إِنَ‏ اللَّهَ‏ خَلَقَ‏ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ عَلَی‏ خَمْسَةِ أَرْوَاحٍ‏ رُوحِ الْقُوَّةِ وَ رُوحِ الْإِیمَانِ وَ رُوحِ الْحَیَاةِ وَ رُوحِ الشَّهْوَةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَرُوحُ الْقُدُسِ مِنَ اللَّهِ وَ سَائِرُ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانِ فَرُوحُ الْقُدُسِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَتَغَیَّرُ وَ لَا یَلْعَبُ وَ بِرُوحِ الْقُدُسِ عَلِمُوا یَا جَابِرُ مَا دُونَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی»[۲۴]
  7. امام صادق(ع) فرمودند:[۲۵] «فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ‏ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَرْبَعَةُ أَرْوَاحٍ أَفْقَدُهَا رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْکُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ ثُمَّ قَالَ رُوحُ‏ الْإِیمَانِ‏ یُلَازِمُ‏ الْجَسَدَ مَا لَمْ‏ یَعْمَلْ‏ بِکَبِیرَةٍ فَإِذَا عَمِلَ بِکَبِیرَةٍ فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَکَنَ فِیهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْمَلُ بِکَبِیرَةٍ أَبَداً»[۲۶]
  8. ابوحمزه نقل می‌کند[۲۷] از امام صادق(ع) درباره علمشان پرسیدم که آیا آن را همچون علوم دیگر افراد از دهان مردم فرا می‌گیرند یا در کتابی است که در نزد آنان است و آن را می‌خوانند و علومی را می‌آموزند؟ امام فرمودند: «مسأله از آنچه می‌پنداری بالاتر و مهمتر است! آیا آیه قرآن را نشنیده‌ای که می‌فرماید: «ای پیامبر ما بودیم که "روح" را که از امر ماست به سویت فرستادیم و تو پیش از آن نسبت به کتاب و ایمان چیزی نمی‌دانستی؟»[۲۸] (...) پس آن هنگام که خداوند روح را به سوی پیامبر فرستاد، از طریق آن آگاهی و فهم کسب نمود، و این روح امری است که خداوند به هرکس که مشیت‌اش تعلق گیرد اعطا می‌نماید و هرگاه به بنده‌ای اعطا نفرماید، او را فهم و آگاهی تعلیم دهد».[۲۹]

ویژگی روح القدس در روایات

ویژگی‌های روح القدس و برخی از نکاتی که می‌‌توان از این روایات برداشت کرد عبارت‌اند از:

  1. اهل بیت(ع) به سبب زندگی عادی نمی‌خواهند همواره از روح القدس و بُعد عالی روحشان استفاده کنند بلکه هنگامی که لازم باشد به آن اشراف پیدا کنند، آن را به کار گرفته و از آن استفاده می‌کنند و این حقیقت مشترک است بین ایشان و رسول خدا(ص) است.[۳۰]
  2. در تفاوت روح الایمان و روح القدس که در روایات بدان اشاره شده بود گفته شده است: روح ایمان تا هنگامی که گناه کبیره انجام ندهد با بدن ملازم است و زمانی که گناه کبیره‌ای انجام داد، از بدن مفارقت "غیبت" می‌کند، اما کسی که روح القدس در او قرار گیرد هرگز گناه کبیره انجام نمی‌دهد.[۳۱]
  3. برخی از روایات دلالت دارد امام وقتی به امامت می‌رسد حامل روح القدس می‌شود ولی از برخی دیگر استفاده می‌شود پیش از امامت هم دارای چنین "روحی" است مانند روایت[۳۲] فرستاده شدن امیرالمؤمنین(ع) به یمن.[۳۳]
  4. این روح همواره همراه امام هست و از او غایب نمی‌شود، زیرا تعبیر به عدم غفلت و عدم سهو و نسیان که در روایات ذکر شده بود را امام به واسطۀ آن پیدا می‌کند.[۳۴]
  5. در برخی از روایات آمده بود روح القدس بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بوده و از جنس فرشتگان نیست زیرا با توجه به سوره قدر که روح به ملائکه عطف شده ثابت می‌گردد، روح القدس از ملائکه نیست زیرا عطف مقتضی مغایرات است.[۳۵]
  6. امامان(ع) بسیاری از علوم شگفت‌انگیز خود را از طریق روح القدس به‌دست می‌آورده‌اند.[۳۶]

تسدید روح القدس

روح القدس منبعی برای علم امامان

یکی از منابع علم امامان(ع)، تأییدات و القای روح القدس است،[۳۷] روح القدس نیروی غیبی است که با همۀ پیامبران و معصومان همراه بوده و در موراد مختلفی امدادهای الهی را به آنها منتقل ساخته است.[۳۸] روح القدس، امامان را همراهی کرده، حقایق و معارفی را به ایشان القاء می‌کند[۳۹] و لازمه‌اش پرده برداشتن از حقایق غیبی برای آنهاست.[۴۰] امامان(ع) به سبب داشتن ملکۀ عصمت در بالاترین مرتبه، از این نیروی غیبی برخوردار بودند؛ به طوری که از آن در هدایت مردم کمک می‌گرفتند[۴۱].

روح القدس عنوانی است که بر کل مسئله علم و سرچشمهٔ علم امام سایه می‌افکند و به تعبیری روح القدس لازمه و شرط شئِ برای تحقق و تبلور آگاهی و ایجاد مجاری علم، برای امام می‌باشد. روح القدس نیروی غیبی و مرموز الهی است که نشان‌گر مرتبه‌ای بلند و والا از مقام علمی و معنوی و دلیل بر قرب فراوان به پروردگار متعال می‌باشد[۴۲] ثمره تسدید، توفیق و تأییدی که روح القدس به همراه خود دارد، نلغزیدن، به خطا نرفتن و مؤدب شدن به آداب الهی است که همه اینها ریشه در معرفت، علم و رؤیت حقایق و جایگاه آن یعنی روح دارد.[۴۳] براساس آنچه در منابع دینی آمده، بندگان برگزیدۀ خداوند که دارای ضمیری صاف و پیراسته از آلایش‌های مادّی‌اند، گاهی به لطف الهی و از طریق "القاء روح" بر یک رشته حقایق و امور پنهان از حسّ، آگاه می‌گردند[۴۴].

آثار علمی روح القدس

با پذیرفتن این مطلب که نتیجۀ روح قدسی، علم و معرفت است و روایاتی نیز بر آن دلالت دارد، باید گفت دو اثر بر این روح قدسی و پاک مترتب است:

  1. علم و معرفتی که روح القدس بدون واسطه، آنها را کسب و مزین به آگاهی از آن می‌شود؛ به تعبیر دیگر، به همراه بهره‌مندی از روح القدس این آگاهی‌ها هم برای دریافت کننده روح وجود یافته است.
  2. علم و معرفتی که ممکن است واسطه‌هایی الهی در رسیدن و بهره‌مندی روح القدس به آنها نقش داشته باشند؛ مانند وحی و جبرییل یا آگاهی و دانش کامل از حلال و حرام و نقش پیامبر(ص) در آن[۴۵].[۴۶]

منابع

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی جامع روح و روح‌القدس

پانویس

  1. «و به عیسی پسر مریم برهان‌ها (ی روشن) دادیم و او را با روح القدس نیرومند کردیم» سوره بقره، آیه ۸۷.
  2. «به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن می‌گفتی» سوره مائده، آیه ۱۱۰.
  3. «بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است» سوره نحل، آیه ۱۰۲.
  4. ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده؛ هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه، صفحه؟؟؟
  5. ر.ک. ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
  6. ر.ک. ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده
  7. ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده
  8. ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه، صفحه؟؟؟
  9. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۲
  10. ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه، صفحه؟؟؟
  11. صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۵۱
  12. ر.ک. مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده؛ تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ شیخ زاده، قاسم، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۶۴ ـ ۶۵؛ نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
  13. «و بدین‌گونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم؛ تو نمی‌دانستی کتاب و ایمان چیست ولی ما آن را نوری قرار دادیم که بدان از بندگان خویش هر که را بخواهیم راهنمایی می‌کنیم سوره شوری، آیه ۵۲.
  14. ر.ک. ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر، وبگاه پاسخ دهنده
  15. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۰، ص ۵۷
  16. ر.ک. بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
  17. «و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند» سوره واقعه، آیه ۱۰ ـ ۱۱
  18. بصائر الدرجات، جزء ۹، ص ۵۸۱ ـ ۵۸۶؛ کافی، ج ۱، ص ۲۷۱
  19. ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
  20. «و بدین‌گونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم» سوره شوری، آیه ۵۲.
  21. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۳
  22. ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء، ص ۳۶؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
  23. بصائر الدرجات، ج ۱، ص ۴۵۴، ح ۱۲: جابر از امام باقر(ع) از مبدأ علم پیامبر(ص) پرسید و امام فرمود: «ای جابر در انبیا و اوصیا پنج روح است: روح القدس، روح ایمان، روح حیات، روح قوت و روح شهوت. ای جابر به وسیلۀ روح القدس است که زیر عرش تا درون فرش را می‌دانند، سپس فرمود: ای جابر به این چهار روح اخیر آفت می‌رسد، ولی روح القدس سرگرمی و بازی ندارد».
  24. ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ اقوام کرباسی، اکبر، مؤمن الطاق، ص ۲۰۴؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، صفحه؟؟؟؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
  25. صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۴۷
  26. ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹
  27. اصول کافی، ج ١، ص ٢٧٣، ح ۵
  28. سورۀ شوری، آیۀ ۵۲
  29. ر.ک. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمدرضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص ۱۹۲؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ میرترابی حسینی، زهرة السادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۷۴
  30. ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰
  31. ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰
  32. صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۴۵۳
  33. ر.ک. بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
  34. ر.ک. بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
  35. ر.ک. شیخ زاده، قاسم، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۶۴ ـ ۶۵
  36. ر.ک. شیخ زاده، قاسم، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۶۴ ـ ۶۵
  37. ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمدرضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ بنی سعید لنگرودی، سید محمد جواد، شرب مدام در تبیین علم امام، ص ۹۶ ـ ۱۰۱؛ نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص ۳۲۸؛ حسینی، سیدجواد، خبرهای غیبی در نهج البلاغه، ماهنامه مبلغان، ش ۹۵، ص ۳۷ ـ ۳۸
  38. ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ مهدی فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۷۱
  39. ر.ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص ۱۹۲؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص ۱۳۷ ـ ۱۴۰؛ اقوام کرباسی، اکبر، مؤمن الطاق، ص ۲۰۴؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، صفحه؟؟؟
  40. ر.ک. خمینی، سید روح الله، شرح چهل حدیث، ص ۵۴۵؛ تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ص ۲۱۰؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، وبگاه عرفان و حکمت در پرتو قرآن؛ ایمانی، احد، وبگاه بهترین سخن ها؛ آشتیانی، سید جعفر، روح در قرآن و عهدین، ص ۸۸ و ۹۰
  41. ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۴
  42. ر.ک. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹
  43. ر.ک. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص ۱۹
  44. ر.ک. میرترابی حسینی، زهرة السادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۷۴
  45. ر.ک. قیوم زاده، چیستی روح القدس و آثار آن، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش۳۰
  46. ر.ک. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن، فصلنامۀ امامت پژوهی، ش ۶، ص ۱۶۸