روح القدس در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث روح القدس است. روح القدس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: روح القدس در قرآن - روح القدس در حدیث - روح القدس در کلام اسلامی - روح القدس در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

روایاتی دربارۀ روح القدس

روایات گوناگونی بیانگر آن است که روح القدس حقیقتی همراه اهل بیت (ع) بوده است که با آن حقایق بسیاری را درک می‌کرده‌اند. محمد بن حسن الصفار در کتاب بصائرالدرجات در ضمن شش باب و بیش از ۵۰ حدیث به این موضوع پرداخته است. در کتاب کافی، بابی وجود دارد با عنوان «ذِکرُ الْأَرْوَاحِ الَّتِی فِی الْأَئِمَّةِ»، روایات آن بیان می‌کنند که در پیامبران و اوصیای آنان روحی به نام روح القدس قرار داده شده است که به وسیله آن گرفتار خواب و غفلت و سرگرمی نمی‌شوند و آنان از این طریق، علوم الهی را دریافت می‌کنند. برخی از این روایات عبارت‌اند:

1. یکی از اصحاب امام صادق (ع) از ایشان سؤال کرد: "آیا شده است که از چیزی سؤال کنند و علم آن نزد شما نباشد؟ حضرت فرمودند: "گاه چنین بوده است!" راوی عرض کرد: در این هنگام چه می‌کنید؟ امام فرمودند "روح القدس به ما تلقین می‌کند".
2. در روایت دیگری امام باقر (ع) دربارۀ آیه ﴿كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ﴾ می‌‌فرماید: "از آن زمان که خداوند آن روح را بر پیامبرش نازل کرد به آسمان بازنگشت و او در ماست". این تعبیر نشان می‌دهد این روح که یکی از منابع اصلی علم و دانش پیامبر و ائمه معصومین (ع) بوده غیر از جبرییل بوده و حقیقتی است در درون وجود آنها که از پیامبر به امام و از هر امام به امام بعد منتقل شده است.
3. مفضل بن عمر می‌‌گوید: امام صادق (ع) فرمودند: "روح القدس نمی‌خوابد و غفلت نمی‌کند و لهو و سهو و خطا ندارد و روح القدس ثابت است و امام به واسطه آن شرق و غرب و خشکی و دریای زمین را می‌بیند". عرض کردم: فدایت شوم امام می‌تواند آنچه را که در بغداد است با دست بگیرد؟ حضرت فرمودند: «بله تا آنچه را که زیر عرش است می‌تواند".
4. امام صادق (ع) در تفسیر آیۀ ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾ فرمودند: "آنها پیش‌گامان رسولان الهی و بندگان خاص خدایند که خداوند در آنها پنج روح قرار داده و یکی از آنها روح القدس است که به وسیلۀ آن مطالب را درک می‌کنند".
5. همچنین ابابصیر از امام صادق (ع) دربارۀ آیه ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾ سؤال کرد، امام فرمودند: "روح آفریده‌ای است که به خدا قسم از جبرئیل و میکائیل بزرگ‌تر است. او همراه رسول خدا (ص) بوده و به او از عوالم مختلف خبر می‌داده و او را تأیید و تصدیق می‌کرده است. اکنون همان روح با ائمۀ اطهار است و به آنها خبر می‌دهد و آنها را تأیید و تصدیق می‌کند".
6. ابوحمزه نقل می‌کند: از امام صادق (ع) درباره علمشان پرسیدم که آیا آن را همچون علوم دیگر افراد از دهان مردم فرا می‌گیرند یا در کتابی است که در نزد آنان است و آن را می‌خوانند و علومی را می‌آموزند؟ امام (ع) فرمودند: "مسأله از آنچه می‌پنداری بالاتر و مهم‌تر است! آیا آیه قرآن را نشنیده‌ای که می‌فرماید: «ای پیامبر ما بودیم که "روح" را که از امر ماست به سویت فرستادیم و تو پیش از آن نسبت به کتاب و ایمان چیزی نمی‌دانستی؟» (...) پس آن هنگام که خداوند روح را به سوی پیامبر فرستاد، از طریق آن آگاهی و فهم کسب نمود و این روح امری است که خداوند به هرکس که مشیت‌اش تعلق گیرد اعطا می‌نماید و هرگاه به بنده‌ای اعطا نفرماید، او را فهم و آگاهی تعلیم دهد".
7. مفضل بن عمر از امام صادق (ع) از علم امام نسبت به آنچه در اقطار زمین است، در حالی که امام در میان خانه است و پرده هم جلو او افتاده پرسید. امام (ع) فرمود: "ای مفضل به راستی خداوند در پیامبر (ص) پنج روح نهاده، روح حیات، روح توانایی، روح شهوت، روح ایمان و روح القدس که به وسیلۀ آن تحمل نبوت کند و چون پیامبر در گذرد، روح القدس از او منتقل شود و متعلق به امام گردد. روح القدس نه بخوابد، نه غفلت کند، نه به بازی سرگرم شود، نه به خود ببالد و مغرور شود، نه فریب خورد و نه دست‌خوشِ دروغ گردد، ولی آن چهار روح دیگر بخوابند، غفلت کنند، به بازی سرگرم شوند، بر خود ببالند و فریب خورند و امام همه چیز را با روح القدس درک می‌کند".
8. در حدیثی از امام صادق (ع) سؤال شد که پیامبر (ص) وقتی امیرمؤمنان (ع) را به یمن فرستاد تا میان آنها قضاوت کند، آن حضرت دربارۀ قضاوت‌های خویش می‌فرماید: "با هیچ قضیه‌ای مواجه نشدم جز اینکه به حکم داود و حکم رسول خدا (ص) دربارۀ آن قضاوت کردم". سؤال این است، این مدعا در حالی که قرآن کاملا نازل نشده بود، چگونه ممکن است؟ چگونه این امر ممکن است در حالی که همه قرآن نازل نشده بود و رسول خدا (ص) کنار او نبود؟ فرمود: "روح القدس به او می‌رساند".
9. امام صادق (ع) در پاسخ به سؤال عمار ساباطی که پرسید: اگر شما حکومت می‌‌یافتید چگونه حکم می‌کردید؟ فرمودند: "به حکم خدا و حکم داوود حکم می‌کنیم و چون موضوعی به ما مراجعه شود که حکم آن نزد ما حاضر نباشد، روح القدس به ما القا می‌کند".
10. امام صادق (ع) فرمودند: "روح القدس مخصوص رسول خدا (ص) و امامان (ع) است".
11. امیرالمؤمنین (ع) دربارۀ این روح‌القدس در خطبه قاصعه می‌فرماید: "از همان لحظه‌ای که پیامبر اکرم (ص) را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‌ترین فرشتۀ خود را مأمور تربیت پیامبر اکرم کرد تا شب و روز راه‌های بزرگواری و راستی و نیکوترین اخلاق جهان راهنمایی کند".
12. امام باقر (ع) در روایتی فرمودند: «إِنَ‏ اللَّهَ‏ خَلَقَ‏ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ عَلَی‏ خَمْسَةِ أَرْوَاحٍ‏ رُوحِ الْقُوَّةِ وَ رُوحِ الْإِیمَانِ وَ رُوحِ الْحَیَاةِ وَ رُوحِ الشَّهْوَةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَرُوحُ الْقُدُسِ مِنَ اللَّهِ وَ سَائِرُ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانِ فَرُوحُ الْقُدُسِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَتَغَیَّرُ وَ لَا یَلْعَبُ وَ بِرُوحِ الْقُدُسِ عَلِمُوا یَا جَابِرُ مَا دُونَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی».
13. امام صادق (ع) فرمودند: «فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ‏ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَرْبَعَةُ أَرْوَاحٍ أَفْقَدُهَا رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْکُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ ثُمَّ قَالَ رُوحُ‏ الْإِیمَانِ‏ یُلَازِمُ‏ الْجَسَدَ مَا لَمْ‏ یَعْمَلْ‏ بِکَبِیرَةٍ فَإِذَا عَمِلَ بِکَبِیرَةٍ فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَکَنَ فِیهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْمَلُ بِکَبِیرَةٍ أَبَداً».

ویژگی روح القدس در روایات

ویژگی‌های روح القدس و برخی از نکاتی که می‌‌توان از این روایات برداشت کرد عبارت‌اند از:

1. اهل بیت (ع) به سبب زندگی عادی نمی‌خواهند همواره از روح القدس و بُعد عالی روحشان استفاده کنند بلکه هنگامی که لازم باشد به آن اشراف پیدا کنند، آن را به کار گرفته و از آن استفاده می‌کنند و این حقیقت مشترک است بین ایشان و رسول خدا (ص) است.
2. در تفاوت روح الایمان و روح القدس که در روایات بدان اشاره شده بود گفته شده است: روح ایمان تا هنگامی که گناه کبیره انجام ندهد با بدن ملازم است و زمانی که گناه کبیره‌ای انجام داد، از بدن مفارقت "غیبت" می‌کند، اما کسی که روح القدس در او قرار گیرد هرگز گناه کبیره انجام نمی‌دهد.
3. برخی از روایات دلالت دارد امام وقتی به امامت می‌رسد حامل روح القدس می‌شود ولی از برخی دیگر استفاده می‌شود پیش از امامت هم دارای چنین "روحی" است مانند روایت فرستاده شدن امیرالمؤمنین (ع) به یمن.
4. این روح همواره همراه امام هست و از او غایب نمی‌شود، زیرا تعبیر به عدم غفلت و عدم سهو و نسیان که در روایات ذکر شده بود را امام به واسطۀ آن پیدا می‌کند.
5. در برخی از روایات آمده بود روح القدس بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بوده و از جنس فرشتگان نیست زیرا با توجه به سوره قدر که روح به ملائکه عطف شده ثابت می‌گردد، روح القدس از ملائکه نیست زیرا عطف مقتضی مغایرات است.
6. امامان (ع) بسیاری از علوم شگفت‌انگیز خود را از طریق روح القدس به‌دست می‌آورده‌اند.

ماهیت روح القدس

در روایات از روح القدس بسیار یاد شده است. ظاهر برخی از این روایات، این نکته را به ذهن می‌رساند که روح القدس مرتبه‌ای از روح پیامبران و اوصیای آنان است. روایاتی که از ارواح پنج گانه در پیامبران و اوصیای آنان سخن می‌رانند، این گونه‌اند. در مقابل، چنان که اشاره شد، ظاهر برخی آیات این نکته را می‌رساند که روح القدس همان جبرئیل (ع) است. روایاتی نیز ظهور در این مطلب دارند که روح القدس حضرت جبرئیل (ع) یا موجود مستقل دیگری است. بررسی این مطلب، بحثی مهم است که نتیجه گیری‌های ما به آن وابسته است. برای بررسی این موضوع، ابتدا شواهد هریک از این دو برداشت را مطرح می‌کنیم؛ سپس به ارزیابی و جمع‌بندی آنها می‌پردازیم.

روح القدس؛ مرتبه‌ای از روح پیامبران و اوصیای آنان

برای تأیید این برداشت، ممکن است بر اساس شواهدی استدلال شود که روح القدس مرتبه‌ای از روح پیامبران و اوصیای آنان و منشأ دریافت علوم الهی توسط ایشان (ع) است. بنا بر این دیدگاه، روح القدس موجود مستقلی نیست؛ بلکه مرتبه‌ای از روح برگزیدگان خداوند است که به دلیل قداستش، روح القدس نامیده می‌شود و توانایی ارتباط با عالم ملکوت و دریافت علوم الهی را دارد. ناگفته نماند که بیان این شواهد، به معنای پذیرش دلالت و اعتبار یکایک آنها نیست؛ بلکه کوشیده ایم تمام شواهدی را که امکان استدلال به آنها وجود دارد، بیاوریم؛ سپس در پایان به داوری بپردازیم. مهم‌ترین این شواهد عبارت‌اند از:

۱. روایاتی که بیان می‌کنند در پیامبران و اوصیای آنان پنج روح است: روح القدس؛ روح ایمان؛ روح زندگی؛ روح قوت و روح شهوت. در این روایات بیان شده است که پیامبران با روح القدس به مقام نبوت می‌رسند و از امور آگاهی می‌یابند. بنا بر این روایات، در انسان‌های دیگر سه یا چهار روح است. (مؤمنان روح ایمان دارند؛ اما کفار ندارند). این محتوا، از اميرالمؤمنین، امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده است.

٢. با توجه به اینکه بیش از یک روح در خود نمی‌یابیم و هویت روحی انسان‌ها مرکب نیست، ظاهر این روایت نیز این خواهد بود که روح القدس مرتبه‌ای از روح پیامبران با اوصیای آنان است؛ چنان که روح ایمان، قوت، شهوت و زندگی نیز ارواح متعددی در وجود انسان‌ها نیستند؛ بلکه مراتبی از روح آنان به شمار می‌آیند. همچنین وقتی گفته می‌شود نفس اماره، لوامه و مطمئنه، مراتبی از نفس و روح انسان مقصود است؛ نه بیان نفس‌های متعددی برای یک انسان. ظهور این روایات، مهم‌ترین دلیل برای دیدگاه اول است.

٣. در این روایات، شواهد دیگری نیز وجود دارد که این تفسير را تأیید می‌کنند. در برخی از این روایات آمده است: «رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَكَنَ فِيهِ فَإِنَّهُ لَا يَعْمَلُ بِكَبِيرَةٍ أَبَداً»؛ «هر کسی که روح القدس در او قرار گیرد، هرگز مرتکب کبیره‌ای نمی‌شود». تعبير «ساکن شدن» ظهور در آن دارد که روح القدس در وجود او قرار می‌گیرد و بخشی از روح او می‌شود. همچنین در این روایات آمده است که روح القدس نمی‌خوابد؛ غافل نمی‌شود؛ سرگرم نمی‌گردد و متکبر و خودپسند نمی‌شود؛ ولی چهار روح دیگر می‌خوابند؛ غافل می‌شوند؛ خود پسند می‌شوند؛ سرگرم می‌گردند؛ و به وسیله روح القدس دیده می‌شود (علم حاصل می‌گردد). این مطلب توسط روایاتی که بیان می‌کنند چشم امام می‌خوابد، اما قلب او نمی‌خوابد و او پشت سر خود را می‌بیند، همان گونه که جلوی خود را می‌بیند، تأیید می‌شود. مقصود از قلب امام، همان روح اوست و این شباهت، تأیید کننده روایات ارواح پنج گانه و یگانگی روح القدس با روح پیامبران و اوصیای آنان است.

۴. در روایتی آمده است که با رحلت پیامبر (ص)، روح القدس از آن حضرت به جانشین و امام پس از ایشان منتقل شد: «فَإِذَا قُبِضَ النَّبِيُّ (ص) انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ فِي الْإِمَامِ». مقصود از روح القدس در این روایت، نمی‌تواند فرشته‌ای مستقل باشد؛ زیرا سخن از انتقال است. این روایت نیز ظهور در این دارد که با رحلت پیامبر (ص)، مرتبه‌ای از کمال روحی که با آن حضرت بود، به امام بعد از ایشان منتقل شد و آن امام حجت خدا و بهره مند از علوم ویژه شدند.

۵. در روایتی از امیرالمؤمنين (ع) نقل شده است که خداوند دو روح آفریده است: روح القدس و «روح من امره»؛ و هیچ پیامبر یا فرشته‌ای نیست، مگر آنکه خداوند یکی از این دو روح را در او دمیده است. در ادامه همین روایت، از امام کاظم (ع) نقل شده که در ائمه (ع) هر دو روح قرار گرفته است. این روایت بیان می‌کند که روح القدس در پیامبران و ائمه (ع) دمیده شده است؛ که ظاهر این تعبیر (دمیده شدن) آن است که روح القدس موجودی جدا از آنان نیست؛ بلکه همانند روح خود ایشان، بخشی از وجود آنان است.

۶. در روایتی دیگر، در تفسیر آیه ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ﴾ نقل شده است که امام صادق (ع) فرمودند: «الرُّوحُ رُوحُ الْقُدُسِ وَ هُوَ فِي فَاطِمَةَ»؛ مقصود از روح (در این آیه)، روح القدس است و آن در فاطمه (ع) است. تعبیر روح القدس در فاطمه (ع) نیز ظهور در آن دارد که روح القدس بخشی از وجود آن حضرت است؛ زیرا اگر موجود مستقلی می‌بود، امام باید می‌فرمودند: امع فاطمه»؛ با فاطمه، نه در فاطمه (ع).

۷. در روایتی دیگر از امام باقر (ع)، پیامبر اعظم (ص) و اهل بیتش (ع)، نخستین مخلوقات خداوند معرفی شده‌اند که در آن حالت، شبحهای نورانی بودند و فقط یک روح آنان را تأیید می‌کرده و آن، روح القدس بوده است: «أَبْدَانٌ نُورَانِيَّةٌ بِلَا أَرْوَاحٍ وَ كَانَ مُؤَيَّداً بِرُوحٍ وَاحِدَةٍ وَ هِيَ رُوحُ الْقُدُسِ فَبِهِ كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ وَ عِتْرَتُهُ»؛ یک تفسیر برای این روایت این است که در آن عالم، بدنهای آنان انواری بوده است و روحی جز روح القدس نداشتند و با آن، خدا را عبادت می‌کردند. آن جهان، عالم مادیات و تکلیف نبوده است. از همین روی، ارواح پنج گانه دیگر، مانند روح شهوت و قوت، نبوده و بدنهای نورانی آنان تنها مؤید به روح القدس بوده است. با این تفسیر، این روایت را نیز می‌توان مؤید این دیدگاه دانست که روح القدس، مرتبه‌ای از تقدس و کمال روحی آنان است.

۸. در روایتی دیگر بیان شده است که روح در قلب پیامبران و مؤمنان قرار داده می‌شود و در آن، نیروی معرفتی و تأییدکنندگی وجود دارد: «إِنَّمَا الرُّوحُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِهِ لَهُ بَصَرٌ وَ قُوَّةٌ وَ تَأْيِيدٌ يَجْعَلُهُ اللَّهُ فِي قُلُوبِ الرُّسُلِ وَ الْمُؤْمِنِينَ»؛ به نظر می‌رسد با توجه به اینکه برای روح در این روایت، همان کاری معرفی شده که در روایات دیگر برای روح القدس آمده است، مقصود از این روح، روح القدس باشد. ممکن است از این تعبیر که روح (القدس) در قلب پیامبران و مؤمنان قرار می‌گیرد، چنین برداشت شود که روح القدس مرتبه‌ای از روح پیامبران و برگزیدگان خداوند است.

۹. در برخی روایات، از همراهی همیشگی روح القدس با پیامبران و اوصیای آنان خبر داده شده است: «لَا يُفَارِقُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا يُفَارِقُونَهُ‌». این تفسير از روح القدس، با حضرت جبرئیل (ع) هماهنگی ندارد؛ زیرا حضرت جبرئیل (ع) همواره نزد اهل بیت (ع) نبوده است. بنابراین می‌توان آن را شاهدی بر محتوای روایات ارواح پنج گانه دانست. البته این تفسیر، با همراهی همیشگی موجودی مستقل (غير از حضرت جبرئیل) با ائمه (ع) منافات ندارد و از همین روی، شاهدی قوی به شمار نمی‌آید.

روح القدس؛ موجودی مستقل از ائمه (ع)

در مقابل، شواهدی نیز بر استقلال روح القدس از پیامبران و ائمه (ع) دلالت دارند. مهم‌ترین این شواهد را می‌توان این گونه برشمرد:

۱. چنان که گفته شد، ظاهر آیاتی که از روح القدس یاد کرده است، این مطلب را می‌رساند که روح القدس مخلوقی مستقل است. نسبت دادن نزول قرآن به روح القدس و حضرت جبرئیل (ع)، تأیید کننده آن است که مقصود از روح القدس در آیه یادشده، همان جبرئیل (ع) است. در روایتی، روح القدس جبرئیل (ع) معرفی شده است. «هُوَ جَبْرَئِيلُ وَ الْقُدُسُ الطَّاهِرُ». در برخی تفاسیر نیز روح القدس در این آیه شریفه به حضرت جبرئیل (ع) تفسیر شده است. ظاهر تعبير تأیید حضرت عیسی (ع) به روح القدس نیز تمایز او را از حضرت عیسی (ع) می‌رساند.

۲۔ روایات متعددی بیانگر آن‌اند که اگر ائمه (ع) آگاهی از مطلبی را اراده کنند، روح القدس آن دانش را برای ایشان می‌آورد: «فَإِذَا وَرَدَ عَلَيْنَا شَيْ‌ءٌ لَيْسَ عِنْدَنَا تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ‌»؛ ظاهر این تعبیر که روح القدس مطالبی را برای ائمه (ع) می‌آورد، جدایی بین ائمه (ع) و این روح را می‌رساند.

٣. در روایتی دیگر، سخن گفتن روح القدس با ائمه (ع) بیان شده است: «إِنَّ الْأَوْصِيَاءَ مُحَدَّثُونَ يُحَدِّثُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا يَرَوْنَهُ‌»؛ «اوصیا (امامان) محدث‌اند و روح القدس با آنان سخن می‌گوید؛ ولی ایشان او را نمی‌بینند». این تعبیر نیز به روشنی دلالت دارد که روح القدس موجودی مستقل و جدا از ائمه (ع) است که با آنان سخن می‌گوید.

۴. در روایاتی نقل شده است که روح القدس افرادی غیر از پیامبران، مانند حسان بن ثابت و کمیت بن زیاد را نیز در اشعارشان تأیید کرده است. این اخبار نیز تأییدکننده آن است که روح القدس موجودی مستقل از پیامبران و ائمه (ع) است؛ زیرا اگر روح القدس را مرتبه‌ای از روح افراد بدانیم، این مطلب - بنا بر روایات دسته بیشین - درباره روح پیامبران و اوصیای آنان درست است؛ نه افراد عادی، مانند حسان و کمیت.

۵. در بیان ادله بخش پیشین، این روایت نقل شد که در تفسیر آیه تنزل الملائكة و الروح، از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: «الرُّوحُ رُوحُ الْقُدُسِ وَ هُوَ فِي فَاطِمَةَ»؛ «مقصود از روح (در این آیه) روح القدس است و آن در فاطمه (ع) است». اگر چه تعبير «در فاطمه (ع)» ظهور در آن دارد که روح القدس بخشی از وجود آن حضرت است، اما نزول آن در شب قدر، مخالف این ظهور است و نشان می‌دهد که روح القدس موجوی مستقل از آن حضرت است؛ به ویژه اینکه می‌دانیم نزول فرشتگان و روح، هر سال در شب قدر تکرار می‌شود.

۶. در برخی روایات، از روحی مقدس و بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل (ع)، سخن به میان آمده و در برخی از آنها این روح، روح القدس معرفی شده است. ظاهر روایات این مجموعه، تمایز این روح از خود ائمه (ع) است. این گونه شواهد، تأیید کننده آن‌اند که روح القدس، موجودی مستقل از خود ائمه (ع) است.

امداد روحی مقدس و بزرگتر از جبرئیل و میکائیل (ع)

از جمله روایاتی که با بحث امداد علمی ائمه (ع) و روح القدس گره خورده، روایاتی است که از روحی بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل (ع) سخن می‌گویند. این روایات را نیز نقل و بررسی می‌کنیم تا در پایان به نتیجه‌ای دقیق‌تر درباره ماهیت ارواح مقدس تأیید کننده ائمه (ع) دست یابیم.

چنان که گفته شد، در روایات متعددی از امام باقر (ع) و به ویژه امام صادق (ع)، از موجودی شریف و باعظمت یاد شده که مأمور تعلیم و تأیید پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) است. در برخی از این روایات تصریح شده است که این روح، از فرشتگان نیست؛ بلکه موجودی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل (ع) است. البته در روایاتی نیز از فرشتگان معرفی شده است. به هر حال، این روح به دلیل قداستش، گاهی روح القدس نامیده شده است. البته بر خلاف روح القدسی که در پیامبران گذشته نیز بوده است، همراهی این روح، فقط به پیامبر اعظم (ص) و ائمه (ع) اختصاص دارد.

در روایات امام باقر و امام صادق (ع)، این روح بر روحی تطبیق شده که در آیه شريفه ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ﴾ به آن اشاره شده است. در یکی از این روایات، از امام صادق (ع) نقل شده است که روح در آیه یاد شده مخلوقی از مخلوقات خداوند عزوجل و بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل (ع)، است که با رسول خدا (ص) بوده و به ایشان خبر می‌داده و ایشان را در رسیدن به حقیقت امور یاری رسانده است. آن حضرت، سپس ادامه دادند که این روح بعد از رسول خدا (ص) همراه ائمه (ع) است.

در تعدادی از روایات امام صادق (ع)، روح در آیه شریفه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾، همانند آیه گذشته، بر مخلوقی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل تطبيق شده است که ائمه (ع) را در امورشان یاری می‌دهد و به حقیقت رهنمون می‌سازد. این معرفی یکسان، نشان می‌دهد مقصود از روح در این دو آیه کریمه، یکی است. البته گویا مقصود آن حضرت در این تفسیر، معرفی یکی از مصادیق روح در آیه یادشده باشد؛ زیرا این روح مصادیق دیگری نیز دارد؛ چنان که در روایتی از امام باقر یا امام صادق (ع) (تردید از راوی است) در تفسیر این آیه، روح به روحی که در جنبندگان و انسان‌هاست، تفسیر شده است. در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که وقتی امامی به مقام امامت می‌رسد، خداوند او را با روحش تأیید می‌کند و علمش را به او می‌دهد.... به نظر می‌رسد مقصود از این روح، همان روح بزرگتر از جبرئیل و میکائیل (ع) می‌باشد که مخصوص تأیید و راهنمایی ائمه (ع) است.

روایاتی که درباره این روح مقدس سخن می‌گویند، ظهور در این مطلب دارند که این روح، مستقل از ائمه (ع) است. برخی از این شواهد عبارت‌اند از:

۱. تعبیر «خَلَقَ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ‌» یا «خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ» که در بیشتر این روایات تکرار شده است، ظهور در استقلال این موجود شریف از ائمه (ع) دارد؛ زیرا به صراحت آن را موجودی بزرگ‌تر (برتر) از فرشتگان الهی معرفی می‌کند. اگر امام می‌خواست درباره مرتبه‌ای از روح خود سخن بگوید، بیان چنین تعبیر ابهام آمیزی بجا نبود؛ بلکه بهتر بود می‌فرمود: هرگاه مطلبی را ندانیم، به قلب ما افکنده می‌شود؛ با تعابیری مانند آن؛ اما اینکه مخلوقی برتر از جبرئیل و میکائیل آن را برای ما می‌آورد، ظهور در آن دارد که ائمه از موجودی مستقل از خود خبر می‌دهند؛

۲. افزون بر آن، در برخی از روایاتی که به معرفی این روح پرداخته‌اند، ملاقات با روح بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل (ع)، در عرض الهام و تحدیث بیان شده است. حال اگر این روح مرتبه‌ای از وجود خود ائمه (ع) می‌بود، نتیجه وجود چنین روحی در آنان علومی الهامی بود؛ نه آنکه شیوه‌ای مستقل به شمار آید؛ زیرا چنان که گفته شد، الهام علمی است که توسط قلب و روح دریافت می‌شود؛

٣. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: «همانا از ما کسی است که به طور مستقیم دیدار می‌کند؛ و از ما کسی است که در قلب او چنین و چنان افکنده می‌شود، و از ما کسی است که می‌شنود؛ همان گونه که تمام یک زنجیر در طشتی می‌افتد». چنان که ملاحظه می‌شود، در این روایت هریک از این شیوه‌ها به گونه‌ای مطرح شده است که نشان می‌دهد هر کدام شیوه‌ای مستقل است. در ادامه این روایت آمده است که راوی پرسید: «چه کسانی دیدار می‌شوند؟» امام (ع) در پاسخ فرمودند: موجودی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل».

در این روایت و روایتی دیگر با تعابیر مشابه، امام صادق (ع) از ملاقات مستقیم ائمه (ع) با این مخلوق شريف الهی خبر داده‌اند که در تمایز آن از ارواح ائمه (ع) ظهور دارد. در روایتی دیگر که سیاقی شبیه به روایت یادشده دارد، از افکنده شدن علم در قلب امام، شنیدن صدا در گوش، و خطاب قرار گرفتن سخن به میان آمده است. با توجه به اینکه «مخاطب قرار گرفتن» در عرض «شنیدن صدا» آمده، روشن است که مقصود از «مخاطب قرار گرفتن» فقط شنیدن صدا نیست؛ بلکه با توجه به سیاق مشترک با روایت پیشین، این روایت نیز بیانگر مشاهده و دیدار موجودی است که همان روح برتر از جبرئیل و میکائیل (ع) است؛

۴. در برخی از روایات این مجموعه، پس از بیان الهام و تحديث و مشاهده برخی حقایق در عالم رؤیا، از آمدن صورتی نزد ائمه (ع)، به عنوان شیوه چهارم یاد شده است: «إِنَّ مِنَّا لَمَنْ يَأْتِيهِ صُورَةٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ‌»؛ «از ما کسانی هستند که صورتی بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل نزد ایشان می‌آید». جای تردید نیست که این توصیف، به همان روح اشاره دارد. این تعبیر نیز ظهور روشنی دارد که این موجود، مستقل از روح خود ائمه (ع) است؛

۵. در روایتی، مشابه این محتوا با تعابیر دیگری نقل شده است. در این روایت، پس از آنکه امام صادق (ع) روش‌های مختلف دریافت علومشان را بیان کردند، راوی از امام پرسید: «مَنِ الَّذِي يَأْتِيكُمْ بِذَلِكَ‌»؟ «چه کسی این علوم را برای شما می‌آورد؟ و آن حضرت پاسخ دادند: مخلوقی برتر از جبرئیل و میکائیل. تعبير آوردن علوم که به این روح نسبت داده شده است نیز ظهور در استقلال آن دارد؛

۶. در روایتی دیگر، از امام صادق (ع) نقل شده است روحی که در شب قدر نازل می‌شود، مخلوقی بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل است. در ادامه این روایت، آن حضرت این روح را با توجه به ظاهر آیه ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ﴾، غیر از فرشتگان معرفی کردند. تعبیر نزول فرشتگان و روح در شب قدر بر ائمه (ع)، یکی بودن این روح را با روح پیامبر (ص) یا ائمه (ع) نفی می‌کند؛ زیرا اگر «روح» مرتبه‌ای از روح أمام باشد، تعبیر نزول آن در شب قدر درست نیست؛

۷. برخی روایات یادشده، این روح را فرشته معرفی می‌کنند؛ که بر فرض درستی محتوای آن، مؤید دیگری بر استقلال این روح از ارواح ائمه (ع) است.

پرسش‌های وابسته

• رابطه روح یا روح القدس با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه روح یا روح القدس با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
• ماهیت روح‌القدس چیست؟ (پرسش)

منابع

1. هاشمی، سید علی، قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه
2. بیابانی اسکوئی، محمد، امامت.
3. رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر.
4. غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
5. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه.
6. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید.
7. نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی
8. بنی‌سعید لنگرودی، سید محمد جواد، شرب مدام در تبیین علم امام
9. حسینی، سید جواد، خبرهای غیبی در نهج البلاغه
10. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی.
11. مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل.
12. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن.
13. وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)
14. آشتیانی، سید جعفر، روح در قرآن و عهدین
15. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات
16. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن (فصل اول)؛
17. میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث
18. رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام.
19. نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات.
20. اقوام کرباسی، اکبر، مؤمن الطاق.
21. عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین
22. شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا
23. گنجی، حسین، امام‌شناسی.
24. شاکر، محمد تقی، قیوم‌زاده، محمود، چیستی روح‌القدس و آثار آن
25. حسینی، سید مجتبی، مقامات اولیاء
26. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
27. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی