صحابه‌نگاری
تسمیه‌نگاری، مقدمه صحابه‌نگاری
دانش صحابه‌نگاری، در قرن نخست هجری با فهرست‌نویسی و با عنوان تسمیه یا اسماء آغاز شد. تسمیه‌نویسی، در حقیققت شاخه‌ای از علم نَسَب یا حداقل برگرفته از آن است که در فرهنگ جاهلی وجود داشت. از این‌رو، تبیین نام و مشخصات فردی و قبیله‌ای اصحاب اهمیت می‌‌یافت. به عبارتی، صحابه‌نگاری در واقع معجم‌نویسی صحابه بود. زمانی که سیره‌نویسی آغاز شد، کار فهرست‌نویسی از اشخاص به دلیل مشارکت آنها در جنگ‌ها، تعداد شهدا و کشته‌های هر قبیله و مسائلی از این قبیل، آغاز گردید. برای نمونه، بحث از اینکه چه کسانی در بیعت عقبه اول یا دوم شرکت داشتند، چه کسانی در بدر شهید شدند و.... این فهرست‌ها را در سیره ابن اسحاق و مغازی موسی بن عقبه مشاهده می‌‌کنیم.
فهرست‌نویسی صحابه، با آنچه از قبل در تسمیه‌نویسی بود، متفاوت شد و به عبارتی متحول و مستقل گردید. بخش قابل توجه کتاب‌هایی که در تراجم راویان احادیث با عناوین طبقات و تاریخ نوشته شده، به فهرست نام صحابه اختصاص دارد. واقدی پیشگام چنین تألیفاتی است. البته کتاب الطبقات او موجود نیست، ولی کاتب و شاگرد او، ابن سعد با تألیف الطبقات الکبری، بسیاری از مطالب واقدی را آورده است. ابن سعد در این کتاب با عنوان تسمیة از بیشتر اصحاب نام برده، گرچه تنظیم نام افراد، با شیوه الفبایی متفاوت است که بعدها پدید آمده و در طبقات، رنگ جغرافیایی و محلی دارد؛ مانند تسمیة من نزل مکة من أصحاب رسول الله(ص)، تسمیة من نزل الطائف... و دیگر شهرهایی که صحابه به آنجا رفتند.
ابن ابی خیثمه احمد بن زهیر بن حرب نیز در کتاب التاریخ الکبیر معروف به تاریخ ابن ابی خیثمة از همین شیوه پیروی کرده است.
در کنار این‌گونه کتاب‌ها، کتاب‌های مستقلی نیز با عنوان تسمیه یا اسماء نوشته شد که قدیمی‌ترین و نخستین کتاب به این نام، از آن عبیدالله بن ابی رافع کاتب امام علی(ع) است که تسمیه من شهد مع امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب (ع) الجمل و صفین و النهروان نام دارد.[۱]
صحابه‌نگاران پیشگام
برخلاف ابن حجر که بخاری را پیشگام صحابه‌نویسی دانسته، پیش از وی بسیاری به این کار پرداخته بودند. برخی از اسامی آنان تا پیش از ابن عبدالبر (م. ۴۶۳) چنین است:
- الصحابة، ابوعبیدة معمر بن مثنی (م. ۲۰۸)؛
- الطبقات الکبری، محمد بن سعد (م. ۲۳۰)؛
- المعرفة، حلوانی، حسن بن علی (م. ۲۴۲)؛
- الصحابة، قاضی ابوسعید عبدالرحمان بن ابراهیم بن عمرو قرشی دمشقی معروف به دحیم (م. ۲۴۵)؛
- کتاب المعرفة فی معرفة الصحابة، عباد بن یعقوب رواجنی کوفی (م. ۲۵۰ یا ۲۷۱)؛
- اسماء الصحابة و کتاب التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل بخاری (م. ۲۵۶)؛
- الطبقات، مسلم بن حجاج نیشابوری (م. ۲۶۱)؛
- الصحابة، عمر بن شبه (م. ۲۶۳)؛
- الصحابة، ابوزرعه رازی (م. ۲۶۴)؛
- الصحابة، احمد بن سیار مروزی (م. 268)؛
- الصحابة، ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی (م. ۲۷۵)؛
- الصحابة، ابوحاتم رازی، محمد بن ادریس (م. ۲۷۵)؛
- الصحابة یا تاریخ ابن ابی خیثمه، ابن ابی خیثمه، احمد بن زهیر بن حرب نسانی (م. ۲۷۹)؛
- معرفة الصحابة، عبدان، ابومحمد عبدالله بن محمد بن عیسی مروزی (م. ۲۹۳)؛
- الصحابة، مطین، ابوجعفر محمد بن عبدالله بن سلیمان حضرمی (م. ۲۹۷)؛
- الصحابة، محمد بن عبد الله بن سلیمان حضرمی (م. ۲۹۷)؛
- الصحابة، عسکری، ابوالحسن علی بن سعید (م. ۳۰۰ یا ۳۰۵)؛
- معرفة الصحابة، ابو منصور باوردی، محمد بن سعد (م. ۳۰۱)؛
- معجم الصحابة، ابویعلی موصلی، احمد بن علی بن المثنی بن یحیی بن عیسی بن هلال تمیمی موصلی (م. ۳۰۷)؛
- معجم الصحابة، بغوی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز (م. ۳۱۷). از این کتاب تنها دو جزء آن (۱۰ و ۱۱) موجود بوده و در پنج جلد چاپ شده است. این کتاب، یکی از منابع مهم صحابه‌نگاران بعدی چون ابونعیم و ابن عبدالبر بوده است.
- کتاب الصحابة، ابن ابی حاتم، ابو محمد عبدالرحمان بن محمد بن ادریس (م. ۳۲۷)؛
- معجم الصحابة، ابن قانع، ابوالحسین عبدالباقی بن قانع بن مرزوق (م. ۳۵۱)؛
- معجم الصحابة (الحروف بالصحابة)، ابن سکن بغدادی، ابوعلی سعید بن عثمان (م. ۳۵۳)؛
- تاریخ الصحابه، ابن حبان، محمد بن حبان بستی (م. ۳۵۴)؛
- معرفة الصحابة، طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد (م. ۳۶۰)؛
- الصحابة، ابوالفتح ازدی موصلی، محمد بن حسین بن احمد (م. ۳۶۷ یا ۳۷۴)؛
- تاریخ معرفة الصحابة، ابواحمد العسکری، حسن بن عبدالله (م. ۳۸۲)؛
- الصحابة، ابن شاهین، ابوحفص عمر بن احمد بن عثمان (م. ۳۸۵)؛
- معرفة الصحابة، ابن مندَه، ابوعبدالله محمد بن اسحاق اصبهانی (م. ۳۹۵). این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع صحابه‌نگاران بعدی است. بعدها، یکی از عالمان همین خاندان ابن منده، با نام ابوزکریا بن مندَه، یحیی بن عبدالوهاب بن محمد عبدی اصبهانی (م.۵۱۱) ذیلی بر کتاب معرفة الصحابه جدش با عنوان ذیل معرفة الصحابة نوشت.
- معرفة الصحابة، ابونعیم اصبهانی، احمد بن عبدالله (م. ۴۳۰). درباره این کتاب توضیحاتی خواهد آمد.
- معرفة الصحابة، مستغفری، ابن معتز، ابوالعباس جعفر بن محمد بن مستغفری بن فتح نسفی (م. ۴۳۲).[۲]
صحابه‌نگاری محلی
با گسترش اسلام، صحابه‌نگاری محلی نیز از قرن سوم رونق گرفت و بیشترین و بهترین کتاب‌هایی که درباره صحابه‌نگاری محلی نوشته شد، از آنِ علمای همان مناطق بود؛ چرا که نوادگان صحابه در آن شهرها بودند و از دیگران به میراث علمی و خانوادگی خود آگاهی بهتری داشتند. همچنین روایات آن اصحاب نزد مردم آن مناطق حفظ شده بود. از سویی صحابه‌نگاران محلی، تدوین این‌گونه کتاب‌ها را از وظایف دینی و ملی خود می‌‌دانستند.
برخی از این کتاب‌ها عبارت‌اند از:
- تسمیة من نزل الکوفة من الصحابة، ابونعیم فضل بن دکین (۱۳۰ - ۲۱۹)؛
- تسمیة من نزل البصرة من الصحابة، قومسی، نوح بن ابی حبیب (وی شاگرد عبدالرزاق صنعانی م. ۲۱۱ است)؛
- معرفة من نزل من الصحابة سائر البلدان، علی بن مدینی ابوالحسن علی بن عبدالله بن جعفر بن نجیح السعدی (۱۶۱-۲۳۴)؛ وی یکی از برجسته‌ترین علمای جرح و تعدیل است که نظرات او درباره رجال احادیث، همیشه مورد استناد علمای رجال قرار دارد. آقابزرگ تهرانی او را نخستین صحابه‌نگار دانسته است. کتاب او، از منابع ابن‌منده، ابونعیم و دیگر صحابه‌نگاران بوده است.
- تسمیة من نزل حمص من اصحاب رسول الله (ص) یا تاریخ الحمصیین، ابوبکر احمد بن محمد بن عیسی بغدادی (م. ۲۵۷)؛
- تسمیة من نزل الشام من الصحابة، ابن سمیع، ابوالحسن محمود بن ابراهیم (م. ۲۵۹)؛
- تسمیة من نزل فلسطین من الصحابة، ابن قادم رملی، موسی بن سهل الدئلی (م. ۲۶۰)؛
- تسمیة من نزل الشام من اصحاب رسول الله من الأنصار و قبائل الیمن، ابوزرعة دمشقی، عبدالرحمان بن عمرو نصری (م. ۲۸۱)؛
- تسمیة من نزل من الصحابة حمص خاصة، حمصی، قاضی ابوالقاسم عبدالصمد بن سعید بن عبدالله (م. ۳۲۱ یا ۳۲۴)؛
- الصحابة المصریین، ابن قدید، ابوالقاسم علی بن الحسن بن خلف بن قدید مصری (۲۲۹-۳۱۲). مغلطای در الانابه از آن نام برده است.
- تسمیة من نزل من الصحابة مصریا تاریخ الصحابة اللذین نزلوا مصر، جیزی، محمد بن ربیع بن سلیمان (م. ۳۲۱). ابن حجر بیش از سی بار از کتاب او در الاصابه نام برده است.
- تاریخ الرقة و من نزل من الصحابة والتابعین بها، قشیری حرانی، ابوعلی محمد بن سعید بن عبدالرحمان (م. ۳۳۴)؛
- تاریخ ابن یونس (القسم الاول: تاریخ المصریین)، ابن یونس، ابوسعید عبدالرحمان بن احمد بن یونس بن عبدالاعلی الصدفی المصری (۲۸۱- ۳۴۱). با یک جستجوی ابتدایی دریافتیم که در الاصابه، ابن حجر بیش از پنجاه بار از او نام موردی یافت نشد که نظر ابن یونس را نقد کرده باشد.
- تاریخ داریا و من نزل بها من الصحابة و التابعین بها، ابن مهنا، ابوعلی الخولانی الدارانی، عبدالجبار بن عبدالله بن محمد بن عبدالرحیم بن داود (م. ۳۷۰)؛
- تسمیة من نزل خراسان من الصحابة، ابوعبدالله الحافظ حاکم نیشابوری محمد بن عبدالله (م. ۴۰۵). این کتاب باید همان تاریخ نیسابور یا بخشی از آن کتاب باشد.
- من دخل الیمن من الصحابة، عرشانی یمنی، صفی الدین، احمد بن علی بن ابی بکر (م. ۵۹۰)؛
- در السحابة فیمن دخل مصر من الصحابة، جلال الدین سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (۸۰۹ - ۹۱۱)؛
- عنوان النجابة فی تاریخ من دفن فی المدینة من الصحابة، رافعی، مصطفی بن محمد بن عبدالله؛
- در السحابة فیمن دخل المغرب الأقصی من الصحابة، محمد بن احمد بن عبدالقادر عسکری (۱۱۵۰- ۱۲۳۹).[۳]
