نعمت در معارف و سیره سجادی
مقدمه
"نعمت" به معنای احسان، نیکی، بهره، خوشی، مال و روزی به کار رفته است[۱]. این واژه از سه حرف اصلی (ن(ع)م) تشکیل شده و مشتقات آن فراوان است که همه آنها به یک معنا می‌باشند: آسایش، خیر و شایستگی در زندگی[۲]. معنای نعمت را این‌گونه بیان کرده است: نعمت، حالت نیک و پسندیده است. نعمت اسم جنس است که برای کم و زیاد به کار می‌رود[۳]. نعمت‌ها را می‌توان به دو نوع مادی و معنوی تقسیم کرد: نعمت‌های مادی همین نعمت‌های گوناگونی هستند که وجود ما و اطراف ما را فرا گرفته‌اند. اما مهم‌تر از آنها نعمت‌های معنوی هستند چرا که با فقدان نعمتی از نعمت‌های مادی، زندگی زودگذر دنیا دچار مشکل می‌شود، اما با بهره نگرفتن از نعمت‌های معنوی، عاقبت و آخرت انسان تباه می‌گردد.
از دیدگاه قرآن مجید انبیاء و هدایت آنان از بزرگ‌ترین نعمت‌هایی است که خدای متعال در اختیار بشر قرار داده است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِيَاءَ وَ...﴾[۴]. هم‌چنین امامت اهل‌بیت(ع) نعمت بزرگی است که خدا به بندگانش عطا کرده است. امام صادق(ع) در ذیل آیه ﴿يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ﴾[۵] می‌فرماید: «به خدا سوگند، "نعمت اللّه" ماییم که خداوند به وسیله آن بندگانش را مشمول لطف خود قرار داده است و سعادتمندان به وسیله ما سعادتمند می‌شوند»[۶]. قرآن به صراحت تأکید می‌کند که نعمت‌های الهی فزون از شمار است: ﴿وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا﴾[۷].
امام زین العابدین(ع) هرگاه این آیه را قرائت می‌کرد می‌فرمود: "منزه است آن (خدایی) که برای هیچ‌کس از معرفت نعمتش جز این را قرار نداد که بفهمد از شناخت (کامل) نعمت خدا قاصر و ناتوان است"[۸].
در صحیفه سجادیه در موارد متعدد و فراوانی در باب نعمت خداوندی سخن گفته شده است. بیانات امام را در قالب عناوین زیر بررسی می‌کنیم:
- خدا بهترین نعمت‌دهندگان است: امام(ع) در مناجات با خدا از وی چنین درخواست می‌کند: «وَ أَتْمِمْ لِي إِنْعَامَكَ، إِنَّكَ خَيْرُ الْمُنْعِمِينَ»[۹]؛ «بارخدایا، نعمتت را بر من تمام کن، که تو بهترین نعمت‌دهندگانی». هم‌چنین می‌فرماید: «ای خداوند، از تو خواسته شد عطا کردی..؛ زیرا ای مولای من جز احسان و تفضل و نیکی و انعام را بر خود نپسندیدی»[۱۰].
- نعمت خدا ابتدایی و بدون سابقه درخواست است: باید توجه داشت که برخی در ازای انجام کاری و یا پس از درخواستی از سوی دیگران در حق آنان احسان کرده و نعمتی در اختیارشان می‌گذارند؛ اما خداوند مهربان خود ابتداکننده و آغازگر به عطای نعمت است. همان‌طور که قبل از اینکه فرزندی به دنیا آید و زبان به تقاضا بگشاید از قبل غذایش را در سینه مادر مهیا کرده است. امام سجاد(ع) خطاب به خداوند می‌گوید: «یک خصلتی که مرا وادار می‌دارد تا از تو چیزی خواهم تفضل توست به کسی که روی به درگاه تو آورد... که هر احسان که کنی از روی تفضل است و هر نعمت که دهی بی‌هیچ سابقه»[۱۱]. هم‌چنین: «ای خداوند، من آن بنده توأم که هم پیش از آفریدن او، او را از نعمت خود برخوردار ساختی و هم پس از آن»[۱۲].
- نعمت خدا گسترده و بی‌استثنا است: در یکی از دعاها می‌خوانیم: «تویی که از نعمت‌های خویش هر آفریده‌ای را بهره داده‌ای»[۱۳] و نیز «یاد تو از هرچه در یاد آید برتر است... نعمت تو در میان همه آفریدگانت پراکنده است»[۱۴].
- نعمت خدا فراوان و بی‌شمار است: امام سجاد(ع) در مورد فراوانی نعمت خدا عرضه می‌دارد: «وَ نِعْمَتُكَ أَكْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَى»[۱۵]؛«(ای خداوند) نعمتت بیشتر از آن است که در شمار آید و احسانت افزون‌تر از آن است که کمترین آن را شکر توان گفت». در جای دیگر می‌گوید: «بارخدایا در اینجا کسی ایستاده که به فراوانی نعمتت اعتراف می‌کند، ولی نعمت‌های تو را با خطا و تقصیر خود پاسخ می‌گوید»[۱۶].
- نعمت‌های خدا رایگان و بی‌منّت است: در مناجاتی زیبا امام خدایش را چنین می‌ستاید: «ای خداوندی که در برابر نعمت‌هایت بهایی نستانی. ای خداوندی که زلال عطایت را به منّت تیره نگردانی»[۱۷].[۱۸].[۱۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ فرهنگ عمید.
- ↑ المعجم الوسیط، المفردات فی غریب القرآن.
- ↑ المفردات فی غریب القرآن.
- ↑ «و یاد کن که موسی به قوم خود گفت: ای قوم من! نعمت خداوند را بر خویش فرا یاد آورید که در میان شما پیامبرانی برگمارد و شما را پادشاه کرد و چیزهایی به شما داد که به هیچ کس از جهانیان نداده است» سوره مائده، آیه ۲۰.
- ↑ «نعمت خداوند را می‌شناسند سپس آن را انکار می‌کنند و بیشتر آنان ناسپاسند» سوره نحل، آیه ۸۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۴، ص۲۸.
- ↑ «و از هر چه خواستید به شما داده است و اگر نعمت خداوند را بر شمارید نمی‌توانید شمار کرد» سوره ابراهیم، آیه ۳۴.
- ↑ میزان الحکمه، ج۱۳.
- ↑ دعای ۴۷.
- ↑ نیایش چهل‌و‌نهم.
- ↑ نیایش دوازدهم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌هفتم
- ↑ نیایش شانزدهم.
- ↑ نیایش سی‌و‌نهم.
- ↑ دعای ۴۶.
- ↑ نیایش چهل‌و‌نهم.
- ↑ نیایش سیزدهم.
- ↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج۲۴، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، چاپ دوم؛ صحیفه سجادیه، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵، چاپ دوم؛ فرهنگ عمید، حسن عمید، راه رشد، ۱۳۸۹، چاپ اول؛ قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند؛ المعجم الوسیط، باشراف صلاح الدین الهواری، دارالمکتبة الهلال؛ المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، دارالعلم الدار الشامیه، ۱۴۱۲ق، چاپ دوم؛ میزان الحکمة، محمد محمدی ری‌شهری، تحقیق: دارالحدیث، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج۱۳، دارالحدیث، ۱۳۷۷، چاپ اول.
- ↑ حیدرپور، راضیه، مقاله «نعمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۲۸.