هدایت تشریعی در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث هدایت تشریعی است. "هدایت تشریعی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

هدایت تشریعی در قرآن - هدایت تشریعی در حدیث - هدایت تشریعی در نهج البلاغه - هدایت تشریعی در کلام اسلامی - هدایت تشریعی در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل هدایت تشریعی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• از اقسام هدایت الهی و قسیم هدایت تکوینی است و مراد این است که خداوند از گذر وحی، بایدها و نبایدهای زندگی فردی و اجتماعی را به انسان می‌آموزد تا او با نیروی انتخاب پای در راه سعادت بگذارد. هدایت تشریعی ویژه انسان است؛ برخلاف هدایت تکوینی که همه آفریدگان را در بر می‌گیرد. واسطه این هدایت، پیامبر و امامان و صالحان‌اند؛ چنان که قرآن درباره پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ﴾. هدایت تشریعی همزاد انسان است و تا ابد ادامه دارد و اصول آن در همه ادیان آسمانی مشترک است؛ مانند توحید، معاد و نبوت.

نیازمندی انسان به هدایت تشریعی

• هر چند انسان از هدایت تکوینی بهره‌مند است، تنها از این گذر نمی‌تواند به کمال آرمانی خویش دست یابد و به دلایل زیر نیازمند هدایت تشریعی است:

1. انسان، با هدایت تکوینی و فطرت خویش تنها به فهم کلیاتی از حقایق جهان توفیق می‌یابد و به جزئیات و تفصیل آنها راه ندارد. در موضوع خداشناسی، تنها به وجود خداوند پی می‌برد؛ اما توان راهیابی به صفات و اسمای خداوند را ندارد. در موضوع معادشناسی نیز چه بسا به ضرورت معاد ایمان آوَرَد؛ ولی نمی‌تواند با هدایت تکوینی به چگونگی آن و نحوه حضور خود در جهان آخرت و مسائل بی‌شمار دیگر آگاهی یابد. همچنین است موضوعات و مباحث دیگر اعتقادی، اخلاقی و عملی. اما تنها راه یافتن به کلیات، نیازهای انسان را بر نمی‌آورد. او به جزئیات و بایدها و نبایدهای تفصیلی محتاج است که تنها در سایه هدایت تشریعی فراهم می‌شود.
2. انسان موجودی اجتماعی است و سعادت دنیوی و اخروی‌اش در گرو تعامل و تعاون با همنوعان است؛ اما وجود میل به کسب منافع در افراد انسانی موجب بروز اختلاف و درگیری میان آنان می‌شود. برای گریز از این مشکل، به قوانین جامع و کامل نیاز است؛ اما عقل انسان به تنهایی نمی‌تواند چنین قوانینی را وضع کند؛ زیرا اولًا هر فرد انسانی در پی منافع و مصالح خویش است و ثانیاً عقل بشر به دلیل محدودیت‌هایی که دارد، از وضع قوانین جامع و کامل برای سعادت خود ناتوان است.
3. آشنایی با بدی‌ها و خوبی‌ها برای ترغیب انسان به درستکاری کافی نیست؛ بلکه ابزارهایی برای تشویق و ترغیب لازم است و این ابزارها همان انذارها و تبشیرهای وحیانی‌اند که در سایه هدایت تشریعی فراهم می‌آیند.

تفاوت‌های هدایت تکوینی و هدایت تشریعی

1. هدایت تکوینی همه آفریدگان را در بر می‌گیرد؛ اما هدایت تشریعی ویژه انسان است.
2. متعلق هدایت تکوینی، فعل هادی (خداوند) است. از این رو هیچ موجودی از آن سر نمی‌پیچد. متعلق هدایت تشریعی، فعل مهتدی (انسان) است که با اراده خویش به آن تن می‌دهد و بدین سان می‌تواند آن را نپذیرد؛ چنان که خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾. در هدایت تکوینی، مهتدی به مقصد می‌رسد "ایصال الی المطلوب"؛ اما در هدایت تشریعی، تنها راه را می‌یابد. این نوع هدایت مستلزم رسیدن مهتدی به مقصد نیست.

منابع

• فرهنگ شیعه