محمد بن هذیل علاف

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

محمد بن هذیل علاف در تاریخ اسلامی

مقدمه

ابوهذیل محمد بن هذیل بن عبدالله بن مکحول عبدی بصری علاف از موالی قبیله عبدالقیس بود و بنا بر مشهور در سال ۱۳۵هـ در محله کاه فروشان بصره زاده شد، به همین جهت به علاّف شهرت یافت. ابوهذیل دانش را از عثمان طویل فرا گرفت و از افرادی چون غیاث بن ابراهیم قاضی و سلیمان بن مریم روایت کرد. عیسی بن محمد کاتب، ابویعقوب شحام و ابوالعیناء از او روایت کرده‌اند.

او استاد و پیشوای معتزله و متکلمی توانمند به شمار می‌‌رفت که در بحث و مناظره مهارتی خاص داشت، به صورتی که با چند جمله بر حریف خود پیروز می‌‌شد. با این همه، در گفتوگویی که با یکی از شیعیان مجنون‌نما در رقّه، درباره امامت و جانشینی بعد از پیامبر اسلام(ص) داشت، محکوم شد و در سفری که به بغداد داشت و با مأمون ملاقات کرد، جریان را برای وی بازگو کرد. مأمون آن شیعه را احضار کرد و او را از نزدیکان و ندیمان خویش قرار داد. در منابع، نامی از این شیعه برده نشده است. وی به جهت اعتقاداتش درباره قدرت و صفات و افعال الهی به شدت مورد مذمت و نکوهش، بلکه تکفیر بیشتر نویسندگان اهل سنت واقع شد و برخی از بزرگان معتزله نیز در ردّ عقایدش کتاب‌ها نوشته‌اند.

ذهبی او را فردی بی‌تقوا، شراب‌خوار و ملحد به حساب می‌‌آورد. خطیب بغدادی او را فردی بدزبان و کسی که موجب تفرقه مسلمین شد، می‌‌داند. باید توجه داشت که ابوهذیل در عصر خویش در مناظره و بحث با مخالفان اسلام و شکست و رفع شبهات ملحدان نقش به سزایی داشت، به طوری که بیش از سه هزار نفر به دست وی مسلمان شدند. در حدود پانزده سالگی ضمن مباحثه با یکی از عالمان یهودی که در بحث بر تمام متکلمان بصره پیروز شده بود، بر او غالب شد و سبب خروج وی از شهر گردید.

وی در حالی که بینایی خود را از دست داده بود و حدود یکصد سال از عمرش می‌‌گذشت، در سال ۲۳۰هـ وارد بغداد شد. او در موضوعات مختلف دارای کتاب‌ها و آثاری است که عبارت‌اند از: الامامة علی هشام کتاب علی ابی شمر فی الارجاء طاعة لا یراد الله بها کتاب علی السوفسطائیه کتاب علی المجوس کتاب علی الیهود التولید علی النظام الوعد و الوعید مقتل غیلان کتاب الی الدمشقیین المجالس الحجه صفة الله بالعدل و نفی القبیح الحجة علی الملحدین تسمیة اهل الاحداث کتاب علی ضرار فی قوله ان الله یغضب من فعله کتاب علی النصاری مسائل فی الحرکات و غیرها کتاب علی عمار النصرانی فر الرد علی النصاری کتاب فی صفة الغضب و الرضا من الله جل ثناء السخط و الرضا کتاب المخلوق علی حفص الفرد الرد علی مکیف المدینی الحد علی ابراهیم الرد علی الغیلانیه فی الارجاء کتاب علی حفص الورد فی فعل و یفعل کتاب علی النظام فی تجویز القدرة علی الظلم کتاب علی النظام فی خلق الشیء و جوابه عنه الرد علی القدریه و المجبره کتاب علی ضرار و جهم و ابی حنفیه و حفص فی المخلوق کتاب علی النظام فی الانسان الرد علی اهل الادیان کتاب فی جمیع الاصناف کتاب الاستطاعه الحرکات کتاب فی خلق الشیء عن الشیء التفهم و حرکات اهل الجنه کتاب جواب القبائی کتاب علی من قال بتعذیب الاطفال کتاب علی الثنویه الظفر علی ابراهیم الجواهر و الاعراض الحوض و الشفاعه و عذاب القبر کتاب علیاصحاب الحدیث فی التشبیه تثبیت الاعراض السمع و البصر عملا ام عمل بهما الانسان ما هو علامات صدق الرسول طول الانسان و لونه و تألیفه کتاب فی الصوت ما هو و کتاب میلاس، نام فردی مجوسی بود که بعد از مشاهده مناظره ابوهذیل با ثنویه (دوگانه پرستان) و پیروزی وی بر آنان، اسلام آورد که ابوهذیل در همین رابطه کتابی نوشت و اسم آن شخص را بر آن گذاشت.

در مدت عمر و زمان درگذشت وی اختلاف است. برخی عمر وی را یکصد سال و زمان وفاتش را سال ۲۳۵هـ ذکر کرده اند و عده‌ای عمر او را ۱۰۵ سال دانسته‌اند. ابوهذیل در سامرا درگذشت و احمد بن ابی دؤاد قاضی با گفتن پنج تکبیر بر او نماز گزارد و چون علت را جویا شدند، پاسخ داد که به جهت گرایش شیعی‌اش مانند نماز آنان تکبیر گفتم. گویند که ابوهذیل علی(ع) را از عثمان برتر می‌‌دانست و در آن زمان چنین فردی شیعه محسوب می‌‌شد.

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن