استحقاق

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

استحقاق در کلام اسلامی

مقدمه

شایستگی انسان برای مدح و دریافت عوض یا ثواب و سزاواری ذمّ عقاب از سوی خداوند.

استحقاق، اصطلاح کلامی و تفسیری است که بیشتر در مباحث معاد (احباط و تکفیر) و انتصاف و عدل الهی مطرح شده است.

قبل از پرداختن به ماهیت و اسباب استحقاق و آرای متکلمان در این باره، لازم است، مفاهیم مربوط به آن، یعنی عوض، ثواب و عقاب، مدح و ذم و تفضل را تعریف کنیم.

عوض، نفع خالی از تعظیم و احترام است که از سوی خداوند به مستحق آن می‌‌رسد . ثواب، نفع همراه با تعظیم و احترام است . عقاب، ضرر و زیان همراه با اهانت و تحقیر است که به مستحق آن از جانب خداوند می‌‌رسد . مدح، سخنی است که بیانگر رضایت و خشنودی مدح کننده از مستحق مدح باشد . ذمّ سخنی است که بیانگر پستی حال مستحق است .

سبب استحقاق عوض آن است که، موجودی بی‌جهت و بدون سوء اختیار و خطایی، گرفتار مشقت، درد و رنج شده باشد . استحقاق و ایصال عوض شامل مسلمان و کافر و حتی حیوانات نیز می‌‌شود و نیز استحقاق عوض گاهی بر خدا و گاهی بر غیر خدا حاصل می‌‌شود .

سبب استحقاق مدح و ثواب به طور کلی اطاعت آگاهانه و مخلصانه خداوند است، مانند انجام واجبات و مستحبات و مباح‌هایی که مقدمه ترک حرامی باشد و ترک محرمات و قبایح .

از آنجا که تحمل مشقت و وجود سختی، مقتضی و عامل استحقاق برای دریافت ثواب و مدح است، لازم است فعل مورد تکلیف (طاعت) و یا مقدمه و سبب آن، همراه با دشواری و سختی باشد . از آنچه گفته شد معلوم می‌‌شود که عوامل استحقاق ثواب و مدح یکی است .

سبب استحقاق ذم و عقاب، انجام فعل قبیح و حرام و یا ترک واجب است توسط کسی که به قباحت فعل قبیح و ترک واجب آگاه بوده و یا امکان تحصیل آگاهی از آن را داشته است .

تفضل در برابر استحقاق قرار دارد و عبارت است از نفعی که از جانب خداوند به بندگان، هر چند مستحق آن نفع نباشند می‌‌رسد و این ایصال نفع، خالی از هرگونه تعظیم است . تفاوت تفضل با استحقاق از این قرار است:

1. تفضل نعمت و موهبت خداوندی است که به برخی بندگان بدون انجام تکلیفی و به صرف داشتن شایستگی تعلق می‌‌گیرد، مانند اطفال، بُله‌ها و حتی بهائم که همگی مکلف نیستند و متفضل علیه هیچ نوع استحقاقی ندارد .
2. ثواب و عقاب که متعلق استحقاق است، باید از شوایب خالی و خالص باشد، اما در تفضل خلوص از شوایب واجب و لازم نیست بلکه جایز است .
3. در تفضل نوعی غضاضت و نقصان وجود دارد که در ثواب نیست .
4. از بررسی آرای متکلمان معلوم می‌‌شود که استحقاق لازم الاجرا و وفای به آن واجب است، اما تفضل چنین نیست و فضل و تفضل بر خداوند واجب نیست . تفضل از ناحیه خدا می‌‌تواند عقاب را زایل کند برخی از متکلمان خلف وعید و عذاب نکردن از جانب خدا را مصداق تفضل معرفی کرده‌اند . رعایت ثواب و عوض بر اساس استحقاق و عدالت است، اما تفضل فوق عوض و عدالت است .

اکثر متکلمان امامیه همچون سید مرتضی ، علامه حلی ، فاضل مقداد ، ابن میثم بحرانی شیخ سدید الدین حمصی و اکثر متکلمان معتزلی همچون قاضی عبد الجبار انسان را مستحق دریافت ثواب از جانب خداوند و اعطای ثواب را بر خدا واجب می‌‌دانند و قائل به عقلی بودن این موضوع هستند، اما متکلمان اشعری نه انسان را مستحق دریافت ثواب می‌‌دانند و نه اعطای ثواب را بر خدا واجب می‌‌دانند بلکه آن را تفضلی از جانب خداوند قلمداد کرده‌اند و قائل به نقلی بودن آن می‌‌باشند . البته در میان متکلمان امامیه برخی مانند: شیخ طوسی و شیخ مفید و از متکلمان معتزلی ابو القاسم بلخی کعبی اعطای ثواب از جانب خداوند را تفضل می‌‌دانند. از جانب هر دو گروه برای اثبات دیدگاه‌های خود استدلال‌هایی بیان شده است .

دلیل عمده منکران استحقاق این است که ما نمی‌توانیم چیزی را بر خدا واجب کنیم، نه ثواب بر طاعت و نه عقاب بر معصیت را، بلکه طاعت و معصیت نشانه اعطای ثواب و عقاب است، نه علت و سبب؛ زیرا خداوند هیچ گاه مستحق علیه واقع نمی‌شود، چون لازم می‌‌آید حاکم و موجبی مافوق خدا باشد و خدا هیچ مافوقی ندارد، پس اگر خداوند به بنده‌اش ثوابو عطا می‌‌کند تنها بر اساس تفضل است، که در قرآن به آن وعده داده است، نه این که بنده مستحق آن باشد .

متکلمان امامیه وجوب علی اللّه را که استحقاق یکی از مصادیق آن است به گونه ای توضیح و تبیین کرده‌اند که هیچ منافاتی با حاکمیت مطلق خداوند ندارد.وجوب علی اللّه یک وجوب و حکم فقهی تکلیفی حقوقی نیست، تا محکومیت خدا را به دنبال داشته باشد، بلکه این وجوب، یک مفهوم و حکم هستی شناسانه است، یعنی از مطالعه ذات و صفات خداوند به این نتیجه می‌‌رسیم که خداوند به وعده هایش عمل کرده و به مطیعان ثواب می‌‌دهد. بنابراین نقش عقل در این باره ایجاب و الزام نیست، بلکه فهم و کشف است، عقل از شناخت ذات و صفات خداوند این وجوب را می‌‌فهمد. به عبارت دیگر، مبدأ این وجوب، خداوند است: ﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ﴾ ﴿وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ ﴾ و عقل انسان آن را درک و کشف می‌‌کند .

فخر رازی در تفسیر آیه: ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ اعتراف می‌‌کند که باء در (بما کنتم تعملون) برای علیت است و این آیه دلالت می‌‌کند که عملانسان موجب و علت جزا (ثواب) است و سپس اضافه می‌‌کند که این علیت را خود شرع علت قرار داده است .

استحقاق یا حق پیدا کردن عبد بر خداوند مانند پیدا کردن حق اجیر بر مستأجر نیست،؛ چراکه خداوند مالک حقیقی انسان و جهان است، بلکه استحقاق یعنی این که انسان مطیع، به واسطه اطاعتی که انجام داده شایستگی دریافت پاداش را دارد و همین شایستگی را نیز خود خدا وضع کرده است. بنابراین میان این گفته که تمام عطاهای خداوند، چه دنیوی یا اخروی، همه تفضل است زیرا خدا مالک علی الاطلاق است و این سخن که مؤمن مستحق ثواب است تنافی نیست.

در قرآن نیز خداوند از ثواب، به عطای الهی تعبیر و آن را تفضل از جانب خویش معرفی کرده و در عین حال اعطای آن را بی‌حساب و بدون ملاک ندانسته و برای آن معیار قایل شده است (شایستگی) ﴿إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفَازًا﴾، ﴿جَزَاءً مِنْ رَبِّكَ عَطَاءً حِسَابًا﴾ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ﴾، ﴿لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ .

استحقاق در مباحث دیگر کلامی همچون نبوت و امامت نیز مطرح است، به این صورت که نبوت وامامت آیا بر اساس استحقاق نبیّ و امام است یا این مقام و موهبت تفضلی از جانب خداوند به آنهاست عقیده درست این است که نبوت و امامت اگر چه تفضلی از جانب خداوند است، اما به کسانی اعطا می‌‌شود که شایستگی آن را دارند . بدین جهت است که خداوند نخست ابراهیم(ع) را می‌‌آزماید، آن گاه منصب امامت را به او اعطا می‌‌کند ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ و حضرت موسی(ع) پس از آزمون‌هایی به مقام نبوت می‌‌رسد ﴿إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ إِلَى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ يَا مُوسَى﴾. بنابراین، نبوت و امامت از آن جهت که کسی چیزی را از خداوند طلبکار نیست، از مقوله تفضل الهی است و از آن جهت که اعطای آن از جانب خداوند به افراد در گرو شایستگی آنان است از مقوله استحقاق می‌‌شود.

زمان استحقاق ثواب و عقاب مکلفان از دیگر موضوعات مورد اختلاف متکلمان است، برخی قائلند مکلف در همان زمان صدور طاعت و معصیت مستحق ثواب و عقاب است و برخی دیگر زمان استحقاق را به آخرت واگذار کرده‌اند و گروه سوم استحقاق را در زمان مرگ می‌‌دانند و هر کدام برای تثبیت ادعای خویش دلایلی آورده‌اند

منابع

• لطیفی و اصغری، مقاله «استحقاق»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱