باعث
مقدمه
باعث اسم فاعل از مصدر «بَعْث» (برانگیختن) و در لغت به معنای برانگیزنده است.[۱] واژه بَعْث به حسب موارد استعمال و به اعتبار متعلَّق آن در معانی توجیه (گرداندن)، ارسال (فرستادن)، اهباب (وزاندن)، ایصال (رساندن)[۲] و مانند آن همچون تنبیه (بیدار ساختن)[۳] به کار رفته است.
باعث در حقیقت به معنای ایجاد کننده انگیزه در موجود و خارج کننده آن از حالت تساوی و مایل ساختن آن به سَمْتی خاص است، گرچه معنای مذکور با توجه به اختلاف موارد استعمال مستلزم معانی گوناگونی است. واژه باعث که براساس روایات از اسمای حسنای الهی است [۴]
در قرآن کریم صریحاً نیامده؛ اما مشتقات ماده آن ۶۷ بار در قرآن به کار رفته [۵] و بیشتر در موارد زنده کردن و زنده شدن پس از مرگ، اعم از حیات دوباره در روز قیامت که از آن به حشر و معاد تعبیر می‌شود و نیز فرستادن انبیا به کار رفته است. مفسران با توجه به موارد استعمال بعث و مشتقات آن در قرآن کریم معانی متعددی از آن گرفته‌اند که عبارت است از:
- الهام کردن؛ در ماجرای قتل هابیل خداوند به کلاغی الهام کرد تا زمین را بکاود: ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ﴾[۶].[۷]
- جعل و قرار دادن؛ در داستان طالوت خداوند وی را زمامدار و فرمانده سپاه قرار داد: ﴿إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا﴾[۸].[۹]
- بیدار کردن از خواب: ﴿وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[۱۰]؛ یعنی در روز شما را از خواب بیدار می‌کند.[۱۱] برخی این معنا را گسترش داده و آن را شامل بیدار کردن آفریدگان از خواب برزخ و ورود به عرصه محشر دانسته [۱۲] و گفته‌اند: همان‌گونه که حیات دنیوی در مقایسه با حیات برزخی خواب است حیات برزخی نیز در مقایسه با حیات اخروی و حضور در پیشگاه خداوند قادر، خواب است: ﴿مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا﴾[۱۳].[۱۴]
- مسلط کردن: ﴿فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا﴾[۱۵].[۱۶]
- فرستادن انبیا و رسل: ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ﴾[۱۷] و نیز ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾[۱۸].[۱۹]
- زنده گردانیدن پس از مرگ، اعم از اینکه در دنیا و به معنای رجعت: ﴿ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ﴾[۲۰].[۲۱] یا زنده کردن در قیامت و حشر باشد: ﴿ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ﴾[۲۲]
- بیرون آوردن از قبر: ﴿أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ﴾[۲۳] و ﴿قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ﴾[۲۴].[۲۵]
برخی از شارحان اسمای الهی نیز برای باعث معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند که مانند معانی گذشته لازمه معنای اصلی باعث است؛ از جمله: نگهدارنده بنده در هنگام سقوط و دستگیری کردن از وی،[۲۶] پناه دهنده بندگان در هنگام عجز و ناتوانی و قبول کننده توبه بعد از گناه،[۲۷] وادار کننده بندگان به کارهای سترگ و ارزشمند و بازدارنده از وسوسه‌های شیطانی،[۲۸] برانگیزاننده انسان‌ها به طاعت و فرمانبرداری [۲۹] و پاک کردن دل‌هایشان از هوا و هوس و مبرا کردن اعمالشان از پلشتی و دنس،[۳۰] برانگیزاننده اراده‌ها برای دستیابی به مقام توحید [۳۱] و آشکار کننده آنچه در عالم غیب است [۳۲].[۳۳]
منابع
پانویس
- ↑ مفردات، ص۱۳۲؛ لسان‌العرب، ج ۱، ص۴۳۸، «بعث».
- ↑ التحقیق، ج ۱ - ۲، ص۲۹۵، «بعث».
- ↑ ترتیب العین، ص۱۷۴، «بعث».
- ↑ الکافی، ج۱، ص۱۶۴؛ بحارالانوار، ج ۴، ص۲۱۰.
- ↑ المعجم الاحصائی؛، ج ۱، ص۳۸۱.
- ↑ «خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید » سوره مائده، آیه ۳۱.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص۲۱۴؛ روض الجنان، ج ۱، ص۲۹۷.
- ↑ «خداوند طالوت را به پادشاهی شما گمارده است» سوره بقره، آیه ۲۴۷.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص۶۱۲؛ روض الجنان، ج ۱، ص۲۹۷.
- ↑ «و اوست که شبانگاه (در خواب) روان شما را می‌ستاند و می‌داند که به هنگام روز چه به دست آورده‌اید سپس در همین روز شما را (از خواب) برمی‌انگیزاند تا زمانی نام‌برده سر آید؛ آنگاه بازگشتتان به سوی اوست و سپس شما را از آنچه انجام می‌دهید آگاه می‌سازد» سوره انعام، آیه ۶۰.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص۲۱۴؛ روض الجنان، ج ۱، ص۲۹۷.
- ↑ شرح الاسماء، ص۳۸۶.
- ↑ «چه کسی ما را از خوابگاه‌هامان برانگیخت؟ » سوره یس، آیه ۵۲.
- ↑ شرح الاسماء، ص۱۸۳.
- ↑ «و چون وعده نخست (از) آن دو (تباهی) فرا رسد بندگانی سخت جنگاور را که داریم بر شما برمی‌انگیزیم که درون خانه‌ها را جست و جو می‌کنند و (این) وعده‌ای انجام یافتنی است» سوره اسراء، آیه ۵.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص۲۱۴.
- ↑ «پس خداوند پیامبران را مژده‌آور و بیم‌دهنده برانگیخت » سوره بقره، آیه ۲۱۳.
- ↑ «و به راستی ما، در میان هر امّتی پیامبری برانگیختیم (تا بگوید) که خداوند را بپرستید و از طاغوت دوری گزینید آنگاه برخی از آنان را خداوند راهنمایی کرد و بر برخی دیگر گمراهی سزاوار گشت پس، در زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره نحل، آیه ۳۶.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۲۶۵.
- ↑ «پس مرگتان شما را برانگیختیم» سوره بقره، آیه ۵۶.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص۲۱۴؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۲۴۱؛ روض الجنان، ج ۱، ص۲۹۷.
- ↑ «آنگاه به یقین شما در روز رستخیز برانگیخته خواهید شد» سوره مؤمنون، آیه ۱۶.
- ↑ «خداوند آن کسان را که در گورند برمی‌انگیزد» سوره حج، آیه ۷.
- ↑ «می‌گویند: وای بر ما چه کسی ما را از خوابگاه‌هامان برانگیخت؟ این همان است که (خداوند) بخشنده وعده کرده است و پیامبران درست گفته‌اند» سوره یس، آیه ۵۲.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج ۲، ص۲۱۵؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ الاسماء والصفات، ج ۱، ص۱۴۹.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۲۶۵.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۲۶۶.
- ↑ الاسنی فی شرح الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۷۶.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۲۶۶.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۲۶۶.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۲۶۵.
- ↑ جمالی، احمد، مقاله «بالغ»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص ۲۹۱-۲۹۳.