آیا آیه ۱۱۴ سوره طه بر عدم عصمت پیامبر خاتم دلالت می‌کند؟ (پرسش)

آیا آیه ۱۱۴ سوره طه بر عدم عصمت پیامبر خاتم دلالت می‌کند؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت
مدخل بالاتر	عصمت پیامبران
مدخل اصلی	عصمت پیامبر خاتم
مدخل وابسته	عصمت - پیامبران - پیامبر خاتم
تعداد پاسخ	۲ پاسخ

آیا آیه ۱۱۴ سوره طه بر عدم عصمت پیامبر خاتم دلالت می‌کند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.

تبیین شبهه

یکی از آیاتی که توهم عدم عصمت پیامبر خاتم(ص) را برای برخی به وجود آورده، آیه ﴿وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ است. برخی پنداشته‌اند بر اساس این آیه، پیامبر اکرم(ص) گاهی در رساندن وحی به مردم عجله کرده و قبل از تمام شدن نزول آیه، به ابلاغ آن به مردم اقدام می‌کرده است و روشن است که نهی قرآن از این کار بدان سبب است که این اقدام گاه موجب خطای در فهم دقیق معنا و یا خطای در رساندن وحی را به دنبال داشته که منافی با عصمت است.

پاسخ جامع اجمالی

پاسخ نخست: نهی از بازگو کردن وحی پیش از پایان آن: تفسیر آیه این است که تا پیش از تمام شدن وحی، در خواندن آن شتاب مکن. در آیه ۱۶ سوره قیامت ﴿لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ نیز این امر بازگو شده است. از ادامه آیه ۱۱۴ سوره طه که می‌فرماید: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ چنین برداشت می‌شود که از حضرت خواسته شده است به جای عجله در خواندن، برای خود، افزایش علم را از خداوند درخواست کند؛ گرچه ایشان درباره وحی دارای علم اجمالی بود (زیرا قرآن قبلاً به گونه دفعی بر قلبش نازل شده بود)، توصیه شده است که بدان اکتفا نکند و علم بیشتر را با صبر و شنیدن تمام وحی به دست بیاورد. از آنجا که پیامبر (ص) به دلیل عشق به فراگیری قرآن و حفظ آن برای مردم، گاهی هنگام دریافت وحی عجله می‌کرد و مهلت نمی‌داد تا جبرئیل سخن خود را تمام کند، در دنباله این آیه چنین به او تذکر داده می‌شود: ﴿وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ﴾، ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾. از برخی دیگر از آیات قرآن نیز استفاده می‌شود که پیامبر (ص) هنگام نزول وحی، هیجان مخصوصی داشت که سبب می‌شد. برای دریافت وحی عجله کند: ﴿لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾. اصولاً کارهایی که شتاب‌زده انجام می‌شود، خالی از عیب و نقص نخواهد بود. قطعاً کار پیامبر (ص) به دلیل داشتن مقام عصمت، از خطا و اشتباه مصون بود، ولی او می‌بایست در همه چیز سرمشق و الگوی مردم می‌بود تا مردم بدانند جایی که برای دریافت وحی نباید شتاب کرد، تکلیف بقیه کارها روشن است. در واقع در هر گفتاری باید تا پایان آن صبر داشت؛ زیرا ممکن است استثنا یا قید و تخصیصی بدان افزوده شود. پس باید درنگ بیشتر داشت.

پاسخ دوم: نهی از قرائت پیش از روشن شدن معنا: در خواندن قرآن، پیش از آنکه معانی آن برایت روشن شود، شتاب نکن.... مجاهد، قتاده، ابی مسلم و عطیه این تفسیر را برگزیده‌اند. این تفسیر ربطی به آیه شریفه ندارد.

پاسخ سوم: نهی از طلب نزول قرآن: تا پیش از تمام شدن وحی، درخواست نزول قرآن را نداشته باش. این تفسیر نیز با لفظ آیه انطباقی ندارد.

جمع‌بندی: گرچه در آیه خطاب نهی متوجه حضرت رسول (ص) است، هرگز نمی‌توان از آن نتیجه گرفت که آیه دلالتی بر نفی عصمت در آن حضرت دارد. گفتار مفسران در تفسیر آیه با یکدیگر متفاوت است و برخی از آنها درخور نقدند؛ اما با نگاهی به آنها می‌توان این برداشت را تأیید کرد که آیه دلالتی بر لغزش پیامبر اکرم (ص) ندارد.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله سید محمد حسین طباطبایی؛

سید محمد حسین طباطبایی آیت‌الله طباطبایی در کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در این‌باره گفته‌‌اند: «در برخی تفاسیر در تفسیر آیه ۱۱۴ سوره طه، روایاتی نقل شده که مُشعر به عدم عصمت رسول خدا هنگام دریافت وحی است. برخی، روایات نهی در این آیه را بر امکان صدور خطا از رسول خدا(ص) حمل کرده و برخی نیز نشانه‌ای بر فراموش کاری آن حضرت دانسته‌اند. به عنوان نمونه، علامه طباطبایی می‌نویسد: در تفسير قمى ذيل آيه‌ ﴿وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ﴾ فرموده كه: رسول خدا(ص) همواره وقتى قرآن به او نازل مى‌شد هنوز نزول يک آيه تمام نشده و معنا به آخر نرسيده شروع مى‌كرد به خواندن آن آيه كه خدايش از اين كار نهى نموده، آيه مزبور را در نهى از آن نازل كرد كه جمله‌ ﴿يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ﴾ در آن به اين معنا است كه قبل از فراغت جبرئيل از خواندنش تو آن را مخوان و در عوض بگو: ﴿رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾. اين معنا در الدرالمنثور از ابن ابى حاتم از سدى نيز روايت شده‌ است. جز اينكه در اين نقل آمده كه رسول خدا(ص) اين كار را از ترس فراموشى مى‌كرد، ليكن فراموشى وحى با عصمت نبوت نمى‌سازد. همچنین در الدرالمنثور است كه فاريابى، ابن جرير، ابن منذر، ابن ابى حاتم، و ابن مردويه، همگى از حسن روايت كرده‌اند كه گفت: مردى زنش را سيلى زد، زن به شكايت نزد رسول خدا(ص) آمده قصاص خواست، رسول خدا حكم به قصاص ميان آن دو كرد، خداى تعالى اين آيه را فرستاد: ﴿وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾، از این رو رسول خدا در قصاص توقف كرد تا آنكه آيه‌ ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء﴾ نازل شد. اين حديث خالى از ضعف نيست، براى اينكه نه آيه اول مضمونش با مورد روايت منطبق است و نه آيه دوم ربطى به آن دارد، ضمن اینکه توهم خطای رسول خدا(ص) در بیان احکام شرع را نیز به دنیال دارد.

2. حجت الاسلام و المسلمین جعفر انواری؛

جعفر انواری حجت الاسلام و المسلمین انواری در کتاب «نور عصمت بر سیمای نبوت» در این‌باره گفته‌‌اند: «پاسخ نخست: نهی از بازگو کردن وحی پیش از پایان آن: تفسیر آیه این است که تا پیش از تمام شدن وحی، در خواندن آن شتاب مکن. در آیه ۱۶ سوره قیامت ﴿لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ نیز این امر بازگو شده است. از ادامه آیه ۱۱۴ سوره طه که می‌فرماید: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ چنین برداشت می‌شود که از حضرت خواسته شده است به جای عجله در خواندن، برای خود، افزایش علم را از خداوند درخواست کند؛ گرچه ایشان درباره وحی دارای علم اجمالی بود (زیرا قرآن قبلاً به گونه دفعی بر قلبش نازل شده بود)، توصیه شده است که بدان اکتفا نکند و علم بیشتر را با صبر و شنیدن تمام وحی به دست بیاورد. از آنجا که پیامبر (ص) به دلیل عشق به فراگیری قرآن و حفظ آن برای مردم، گاهی هنگام دریافت وحی عجله می‌کرد و مهلت نمی‌داد تا جبرئیل سخن خود را تمام کند، در دنباله این آیه چنین به او تذکر داده می‌شود: ﴿وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ﴾ ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾. از برخی دیگر از آیات قرآن نیز استفاده می‌شود که پیامبر (ص) هنگام نزول وحی، هیجان مخصوصی داشت که سبب می‌شد. برای دریافت وحی عجله کند: ﴿لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾. اصولاً کارهایی که شتاب‌زده انجام می‌شود، خالی از عیب و نقص نخواهد بود. قطعاً کار پیامبر (ص) به دلیل داشتن مقام عصمت، از خطا و اشتباه مصون بود، ولی او می‌بایست در همه چیز سرمشق و الگوی مردم می‌بود تا مردم بدانند جایی که برای دریافت وحی نباید شتاب کرد، تکلیف بقیه کارها روشن است. در واقع در هر گفتاری باید تا پایان آن صبر داشت؛ زیرا ممکن است استثنا یا قید و تخصیصی بدان افزوده شود. پس باید درنگ بیشتر داشت. پاسخ دوم: نهی از قرائت پیش از روشن شدن معنا: در خواندن قرآن، پیش از آنکه معانی آن برایت روشن شود، شتاب نکن... . مجاهد، قتاده، ابی مسلم و عطیه این تفسیر را برگزیده‌اند. این تفسیر ربطی به آیه شریفه ندارد. پاسخ سوم: نهی از طلب نزول قرآن: تا پیش از تمام شدن وحی، درخواست نزول قرآن را نداشته باش. این تفسیر نیز با لفظ آیه انطباقی ندارد. جمع‌بندی: گرچه در آیه خطاب نهی متوجه حضرت رسول (ص) است، هرگز نمی‌توان از آن نتیجه گرفت که آیه دلالتی بر نفی عصمت در آن حضرت دارد. گفتار مفسران در تفسیر آیه با یکدیگر متفاوت است و برخی از آنها درخور نقدند؛ اما با نگاهی به آنها می‌توان این برداشت را تأیید کرد که آیه دلالتی بر لغزش پیامبر اکرم (ص) ندارد».

منبع‌شناسی جامع عصمت

• کتاب‌شناسی عصمت؛
• مقاله‌شناسی عصمت؛
• پایان‌نامه‌شناسی عصمت.