آیه مخلفین
آیه مخلفین
قرآن کریم در سوره فتح آیه ۱۶ می‌فرمایند: «به اعراب متخلف از جنگ بگو: به زودی به جهاد با قومی نیرومند و مجهز فراخوانده خواهید شد یا با آنان می‌جنگید یا آنان اسلام می‌آورند. اگر گروه متخلف، فرمان جنگ را اطاعت کنند، خداوند، پاداش نیکو به شما خواهد داد و اگر روی بگردانند - چنان‌که قبلاً تخلف کردید- به عذاب دردناکی دچار خواهید شد”[۱].
برخی از اهل حدیث و متکلمان معتزلی و اشعری با این آیه بر خلافت ابوبکر (و گاهی نیز خلافت عمر) استدلال کرده‌اند. استدلال در شرح مواقف چنین تقریر شده است:
کسی که متخلفان از جنگ را به مبارزه با گروهی نیرومند و مجهز فراخوانده، پیامبر (ص) نبوده است؛ زیرا در آیه قبل، آمده است که متخلفان، وقتی پیروزی مسلمانان و غنایم جنگی را مشاهده کنند، از پیامبر خواهند خواست که به آنان اجازه دهد با آنان همراه شوند، ولی خداوند به پیامبر (ص) فرموده است که به آنان بگوید: «خداوند، پیش‌تر به ما گفته است که شما هرگز پیرو ما نخواهید بود”[۲]. بنابراین پیامبر (ص) می‌دانست که آنان هرگز از او پیروی نخواهند کرد. در این صورت، چگونه آنان را به جنگ با سپاهیان نیرومند دعوت کرده است؟ از طرفی دعوت کننده متخلفان به جنگ با کافران و مشرکان، علی (ع) هم نبوده است، زیرا در دوران خلافت او با کافران و مشرکان جنگی رخ نداد، بلکه جنگ‌ها با مسلمانان و درباره امامت بود. این دعوت، پس از علی (ع) هم نبوده است؛ زیرا حکام پس از او (حکام بنی‌امیه و بنی‌عباس) از نظر ما ستمکار و از نظر شیعه کافر بوده‌اند. در نتیجه عبارت 
فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا
[۳] با آنان سازگاری ندارد؛ بنابراین، دعوت کننده به چنین مبارزه‌ای یکی از خلفای سه‌گانه بوده است. در نتیجه، خلافت ابوبکر ثابت می‌شود، بلکه ظاهر، این است که مقصود ابوبکر است و مراد از قوم مذکور أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ[۴] بنی‌حنیفه اصحاب مسیلمه کذّاب است[۵].
ابن حزم نیز آیه متخلّفین را دلیل بر خلافت خلفای سه‌گانه (ابوبکر، عمر و عثمان) دانسته است[۶]. شیخ طوسی نیز استدلال به آیه مزبور بر خلافت ابوبکر و عمر را از گروهی از مخالفان شیعه نقل کرده است که ظاهراً مقصود ابوعلی جبایی و پیروان اوست[۷].
ارزیابی و نقد
استدلال یاد شده بسیار سست و بی‌اساس است، زیرا تخلف‌کنندگان مورد بحث در این آیه، کسانی‌اند که در سال ششم هجری که صلح حدیبیه در آن واقع شد، از حرکت به سوی مکه تخلف کردند، چنان‌که می‌فرماید: سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ[۸].
خداوند، پیامبر (ص) را از آینده آنان با خبر ساخته و فرموده است: «در آینده که شما به پیروزی‌هایی دست یافته و غنایمی به دست می‌آورید، آنان، همراهی با شما را پیشنهاد خواهند داد”.
مقصود از این غنایم – چنان‌که مفسران گفته‌اند- غنایم خیبر است. خداوند، مقرر کرد غنایم خیبر به کسانی داده شود که در حدیبیه شرکت داشتند، و مقصود از جمله قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ[۹] همین است. مدلول جمله مزبور، این نیست که آنان هیچ‌گاه از پیامبر (ص) پیروی نخواهند کرد و در هیچ جنگی با او نخواهند بود. بر این اساس، مقصود از آیه قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ[۱۰] این است که پیامبر (ص) تخلف‌کنندگان از حدیبیه را به مبارزه با اقوام نیرومندی دعوت خواهد کرد. روشن است که پیامبر (ص) پس از ماجرای حدیبیه مسلمانان را به مبارزه‌های بسیاری با دشمنان اسلام فرا خواند[۱۱]. پس این سخن که پیامبر (ص) متخلفان از حدیبیه را به جنگ با دشمنان قدرتمند و شوکتمند اسلام دعوت نکرده نادرست است[۱۲].
نادرستی این استدلال، تا حدی است که فخرالدین رازی نیز آن را نقد کرده و پس از نقل اقوال درباره این که مقصود از قوم نیرومند أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ[۱۳] چه کسانی بوده‌اند و چه کسی تخلف‌کنندگان را به جنگ با آنان دعوت کرده، گفته است: «قوی‌ترین وجوه این است که پیامبر (ص) آنان را به جهاد با کافران و مشرکان دعوت کرده است.... اگر مقصود کسانی که گفته‌اند ابوبکر آنان را به مبارزه با بنی‌حنیفه دعوت کرد، این است که وی پس از پیامبر (ص) این کار را انجام داد، سخن درستی است و اگر مقصودشان این است که پیامبر (ص) آنان را دعوت به جنگ نکرده است و این کار نخست، توسط ابوبکر انجام گرفت، سخن درستی نیست”[۱۴].
آلوسی از ابوحیان نقل کرده است: «این سخن که تخلف‌کنندگان در زمان پیامبر (ص) به هیچ جنگی دعوت نشدند، درست نیست، زیرا بسیاری از آنان با جعفر بن ابی طالب در جنگ موته شرکت کردند، و نیز در جنگ با هوازن، همراه پیامبر (ص) بودند و در غزوه تبوک نیز حضور داشتند.... انصاف، این است که آیه بر امامت ابوبکر دلالت ندارد”[۱۵].
نکته پایانی اینکه ابن‌حزم برای اثبات این ادعا که تخلف‌کنندگان هیچ‌گاه از طرف پیامبر (ص) به جنگ با کافران و مشرکان فراخوانده نشدند، به آیه ۸۳ سوره توبه استدلال کرده است[۱۶]. آیه چنین است: فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا[۱۷].
این استدلال، بسیار بی‌پایه است، زیرا آیه توبه مربوط به جنگ تبوک است که در سال نهم هجری رخ داد، و آیه فتح (آیه مورد بحث) مربوط به ماجرای حدیبیه است که در سال ششم هجری واقع شد. ربط دادن این دو آیه به یکدیگر ناشی از بی‌توجهی به وقایع تاریخی است[۱۸][۱۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑
قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا
«به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد که با آنان کارزار کنید (تا کشته شوند) یا اسلام آورند آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد و اگر روی برتابید چنان که پیش‌تر روی برتافتید شما را عذابی دردناک خواهد کرد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ «بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.
- ↑ «آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ «به سوی قومی سخت جنگجو» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ شرح المواقف، ج۸، ص۳۶۴؛ نیز ر. ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۶۶.
- ↑ الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۲۷-۲۸.
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۲۴.
- ↑ «جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین به زودی به تو خواهند گفت که دارایی‌ها و خانواده‌های ما، ما را مشغول داشت (و همراه شما نیامدیم) پس برای ما (از خداوند) آمرزش بخواه! به زبان، چیزی را می‌گویند که در دل ندارند؛ بگو: اگر خداوند بر آن باشد که زیانی یا سودی» سوره فتح، آیه ۱۱.
- ↑ «بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.
- ↑ «به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ مانند جنگ موته، غزوه ذات‌السلاسل، جنگ حنین، غزوه طائف و غزوه تبوک.
- ↑ والصحیح أن المراد بالداعی فی قوله ستدعون هو النبی (ص) لانه قد دعاهم بعد ذلک الی غزوات کثیرة و قتال اقوام ذوی نجدة و شدة مثل اهل حنین و الطائف و مؤته الی تبوک و غیرها فلا معنی لحمل ذلک علی ما بعد وفاته. مجمع البیان، ج۹-۱۰، ص۱۱۵.
- ↑ «به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ مفاتیح الغیب، ج۲۸، ص۹۲.
- ↑ روح المعانی، ج۱۴، ص۱۵۹.
- ↑ الفصل، ج۳، ص۲۷.
- ↑ «و اگر خداوند تو را نزد دسته‌ای از آنان باز گرداند و آنها از تو اجازه بیرون آمدن (با تو را) خواستند بگو: هرگز، هیچ‌گاه با من بیرون نخواهید آمد و همراه من با دشمنی جنگ نخواهید کرد» سوره توبه، آیه ۸۳.
- ↑ التبیان، ج۹، ص۳۲۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت، ص ۳۷۰-۳۷۴.