احمد بن ابی‌دارم حافظ
احمد بن ابی‌دارم حافظ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن ابی‌دارم حافظ در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
احمد بن ابی‌دارم الحافظ[۱] در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق، و به نقل از تفسیر مجمع البیان ذکر شده است:
"و في مجمع البيان: حدّثنا السّيّد أبو الحمّد قال: حدّثنا الحاكم أبو القاسم الحسكانيّ قال: حدّثنا الحاكم أبو عبد اللّٰه الحافظ قال: حدّثنا أحمد بن أبي دارم الحافظ قال: حدّثنا عليّ بن أحمد العجليّ قال: حدّثنا عبّاد بن يعقوب قال: حدّثنا أرطاة بن حبيب قال: حدّثني أبو خالد الواسطيّ، و هو آخذ بشعرة، قال: حدّثني زيد بن عليّ بن الحسين، و هو آخذ بشعره، قال: حدّثني عليّ بن الحسين، و هو آخذ بشعره، قال: حدّثني الحسين بن عليّ بن أبي طالب، و هو آخذ بشعره، قال: حدّثني عليّ بن أبي طالب، و هو آخذ بشعره، قال: حدّثني رسول اللّٰه - صلّى اللّٰه عليه و آله و سلم - و هو آخذ بشعره، فقال: يا عليّ، من آذى شعرة منك، فقد آذاني. و من آذاني، فقد آذى اللّٰه. و من آذى اللّٰه، فعليه لعنة اللّٰه"[۲][۳]
شرح حال راوی
در منبع اصلی، یعنی مجمع البیان و در شواهد التنزیل و تفسیر البرهان، نام راوی احمد بن محمد بن ابی دارم الحافظ[۴] ثبت شده است و مقصود از آن، ابوبکر احمد بن محمد بن سری بن یحیی بن ابی دارم تمیمی کوفی است که با عناوین گوناگون، مانند: احمد بن محمد السری، احمد بن ابی دارم، ابن ابی دارم و ابوبکر بن ابی دارم در اسناد روایات و کتب رجالی از وی یاد شده است.
رجالیان اهل سنت نام وی را در کتب رجالی خود عنوان کرده و با تعابیر «الحافظ«، «المسند» و «المحدث الکوفی» از او یاد کردند و نوشتند: وی صد هزار حدیث از حافظ کبیر ابوجعفر محمد بن عبدالله بن سلیمان حضرمی کوفی معروف به مطین شنیده است[۵].
ابن ابی دارم روایات فراوانی در فضایل اهل بیت (ع) و مطاعن خلفا نقل کرده است؛ بدین جهت، رجالیان اهل سنت از جمله ذهبی، او را به رفض و جعل حدیث و دروغ‌گویی متهم کردند.
ذهبی در میزان الاعتدال نوشته است: "أحمد بن محمد بن السري بن يحيي بن أبي دارم المحدث. أبوبكر الكوفي الرافضي الكذاب... و قال محمد بن أحمد بن حماد الكوفي الحافظ بعد أن أرخ موته: كان مستقيم الأمر عامة دهره، ثم في آخر أيامه كان أكثر ما يقرأ عليه المثالب... ، فوافقته علي ذلك، ثم إنه حين أذن الناس بهذا الأذان المحدث وضع حديثاً متنه: تخرج نار من قعر عدن تلتقط مبغضي آل محمد، و وافقته عليه. و جاءني إبن سعيد في أمر هذا الحديث، فسألني، فكبر عليه، و أكثر الذكر له بكل قبيح، و تركت حديثه، و أخرجت عن يدي ما كتبته عنه. و يحتجون به في الأذان. زعم أنه سمع موسي بن هارون، عن الحماني، عن أبي بكر بن عياش، عن عبدالعزيز بن رفيع، عن أبي محذورة، قال: كنت غلاماً، فقال النبي (ص): اجعل في آخر أذانك حي علي خير العمل. و هذا حدثنا به جماعة عن الحضرمي، عن يحيي الحماني. و إنما هو اجعل في آخر أذانك: الصلاة خير من النوم. تركته و لم أحضر جنازته"[۶].
از رجالیان شیعه، تنها شیخ طوسی (و به تبع ایشان رجالیان بعدی) نام وی را در کتاب الرجال خود در "باب من لم يرو عن واحد من الأئمة (ع)" عنوان کرده و نوشته است: "احمد بن محمد السري، المعروف بابن أبي دارم، يكنى أبابكر، كوفي، روى عنه التلعكبري وسمع منه سنة ثلاث و ثلاثين و ثلاثمائة وإلى ما بعدها وله منه اجازة[۷][۸]
طبقه راوی
تاریخ ولادت إبن أبی دارم مشخص نیست، ولی در سال ۳۵۱ یا ۳۵۲ و یا ۳۵۷ ق[۹] از دنیا رفته است. با توجه به عصر زندگی او و استادان و شاگردانش، می‌‌توان وی را از طبقه نهم دانست.[۱۰]
استادان و شاگردان راوی
احمد بن محمد بن أبی دارم از راویانی همچون: علی بن احمد عجلی[۱۱]، محمد بن حسن بن محمد بن صباح بصری، احمد بن موسی بن اسحاق حمار کوفی، عبیدالله بن احمد بن حازم بصری، عیسی بن محمد مروزی[۱۲]، احمد بن خلیل بن ثابت، احمد بن محمد بن صاعد ابوالعباس، ابواحمد محمد بن موسی بن حماد بربری، ابراهیم بن عبدالله صفار، موسی بن هارون، مطین[۱۳]، یحیی بن سعید جریری، منذر بن محمد بن منذر، عبدالله بن محمد بن یعقوب، احمد بن محمد بن سعید و هناد بن سری بن یحیی بن سری[۱۴] روایت کرده است.
و افرادی مانند: حاکم حسکانی[۱۵]، احمد بن حسن بن احمد حرشی حیری، هارون بن موسی تلعکبری، احمد بن موسی بن مردویه اصفهانی، ابوالقاسم حسن بن حسن بن علی بن منذر قاضی و حسین بن احمد بن ابی داوود حفری قطان[۱۶] از جمله راویان و شاگردان وی به شمار می‌آیند.[۱۷]
جایگاه حدیثی راوی
رجالیان اهل سنت وی را به جهت نقل روایت فضایل اهل بیت (ع) و مطاعن خلفا، تضعیف و متهم به کذب و رفض کرده‌اند.
ذهبی، رجالی بزرگ سنی، در تمام کتاب رجالی خود، وی را با تعابیر مختلف تضعیف کرده است:
در تاریخ الإسلام: "وكان رافضياً؛ يروي في ثلب الصحابة، المناكير، واتّهم بالوضع[۱۸].
در تذکرة الحفاظ: "جمع في الحطّ علی الصحابة، وكان يترفض، وقد اتهم في الحديث[۱۹].
در سیر اعلام النبلاء: "كان موصوفاً بالحفظ والمعرفة إلا أنه يترفض. قد ألف في الحط علی بعض الصحابة، وهو مع ذلك ليس بثقة في النقل[۲۰].
در المغنی فی الضعفاء: "شيخ رافضي لا يوثق به"[۲۱].
در میزان الاعتدال: "الرافضي الكذاب"[۲۲].
علامه امین بعد از نقل تضعیف إبن أبی دارم از ذهبی و دیگر رجالیان اهل سنت می‌نویسد: "ليس حبه لأهل البيت (ع) وتقديمه لهم الذي سماه رفضاً موجباً لضعفه بعد الإعتراف له بأنه محدث الكوفة وحافظها"[۲۳].
در وثاقت و حسن حال راوی همین بس که شخصیت جلیل‌القدری مانند تلعکبری[۲۴] که بسیاری از اصول شیعه را روایت کرده، از او نقل حدیث کرده و اجازه نقل روایت از وی داشته است (چنان که شیخ طوسی به آن تصریح کرده بود)[۲۵].
در پایان به چند روایت إبن أبی دارم در فضایل اهل بیت (ع) اشاره می‌شود:
- «حَدَّثَنَا الْحَاكِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي دَارِمٍ الْحَافِظُ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَجَلِيُّ قَالَ:حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْأَحْمَسِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَرَاسَةَ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو الْعَلَاءِ، [عَنْ] خَالِدِ بْنِ الْخَفَّافِ عَنْ عَامِرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: الْعِلْمُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ أُعْطِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ مِنْهَا تِسْعَةً، وَ الْجُزْءُ الْعَاشِرُ بَيْنَ جَمِيعِ النَّاسِ- وَ هُوَ بِذَلِكَ الْجُزْءِ أَعْلَمُ مِنْهُمْ»[۲۶].
- «حَدَّثَنَا الْحَاكِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ إِمْلَاءً وَ قِرَاءَةً قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي دَارِمٍ الْحَافِظُ بِالْكُوفَةِ قَالَ: أَخْبَرَنَا الْمُنْذِرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْذِرِ بْنِ سَعِيدٍ اللَّخْمِيُّ مِنْ أَصْلِ كِتَابِهِ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي قَالَ: حَدَّثَنِي عَمِّي الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي سَعِيدُ بْنُ أَبِي الْجَهْمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ نُفَيْعِ بْنِ الْحَارِثِ قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو بَرْزَةَ الْأَسْلَمِيُّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) يَقُولُ ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ﴾[۲۷] وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى صَدْرِ نَفْسِهِ ثُمَّ وَضَعَهَا عَلَى يَدِ عَلِيٍّ وَ قَالَ: ﴿وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾[۲۸]»[۲۹].
- «حَدَّثَنَا الْحَاكِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ، حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي دَارِمٍ، حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ الْخَثْعَمِيُّ حَدَّثَنَا عَبَّادُ بْنُ يَعْقُوبَ، حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عُثْمَانَ الْحَضْرَمِيُّ عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾[۳۰] قَالَ: هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ»[۳۱].
- «ابن مردویه، حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ السَّرِيِّ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْمُنْذِرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي قَالَ حَدَّثَنِي عَمِّي قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ جَابِرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: دَخَلَ عَلِيٌّ (ع) عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ عِنْدَهُ عَائِشَةُ فَجَلَسَ بَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ بَيْنَ عَائِشَةَ فَقَالَتْ عَائِشَةُ مَا كَانَ لَكَ مَجْلِسٌ غَيْرَ فَخِذِي فَضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَلَى ظَهْرِهَا فَقَالَ مَهْ لَا تُؤْذِينِي فِي أَخِي فَإِنَّهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَيِّدُ الْمُسْلِمِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَقْعُدُ عَلَى الصِّرَاطِ يُدْخِلُ أَوْلِيَاءَهُ الْجَنَّةَ وَ يُدْخِلُ أَعْدَاءَهُ النَّارَ»[۳۲].
- «ابْنُ مَرْدَوَيْهِ، حدثنی أحمد بن محمد بن السری حدثنا المنذر بن محمد بن المنذر، حدثنی أبی، حدثنی عمی الحسین بن سعید، حدثنی أبی، عن أبان بن تغلب، عن فضیل، عن عبدالملک الهمدانی، عَنْ زَاذَانَ عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِي الْجَنَّةِ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾[۳۳] وَ هُمْ أَنَا وَ شِيعَتِي»[۳۴][۳۵]
منابع
پانویس
- ↑ ر. ک: أ. منابع شیعی: رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۶۱؛ نقد الرجال، ج۱، ص۱۵۸، ش۳۱۸؛ ج۵، ص۲۴۷، ش۶۲۵۵؛ جامع الرواة، ج۱، ص۶۵، ج۲، ص۴۲۸؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۷۵؛ منتهی المقال، ج۱، ص۳۲۲، ش۲۳۰؛ ج۷، ص۲۹۴، ش۳۹۱۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۱۵۸، ش۷۹۲ و ۲۰۱، ش۱۱۶۸؛ تنقیح المقال، ج۷، ص۳۲۰، ش۱۴۹۰؛ الکنی والألقاب، ج۱، ص۱۹۳؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۵۷، ش۵۲۰ و ۲۹۳، ش۱۱۹۵، ج۳، ص۷۴، ش۲۶۵ و ۱۱۱، ش۳۷۰؛ الذریعة، ج۳، ص۲۸۱، ش۱۰۴۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۴۴۱، ش۱۵۶۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۲۵، ش۹۴۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۵۶۲، ش۵۰۰؛ ج۱۱، ص۵۷۵، ش۱۰۳۴ و ۶۰۶، ش۱۱۴۰. ب، منابع سنی: المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۸۸، ش۴۲۰؛ تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۸۸۴، ش۸۵۲؛ سیر أعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۷۶، ش۳۴۹؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۳۹، ش۵۵۲ و ۱۵۱، ش۵۹۵؛ لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۸، ش۸۲۴؛ تاریخ الإسلام، ج۲۶، ص۴۹ و۶۸.
- ↑ تفسیر کنزالدقائق، ج۱۰، ص۴۳۹، به نقل از: مجمع البیان، ج۸، ص۵۸۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص۳۳-۳۴.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۸۰؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۴۷، ح۷۷۶؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۹۳، ح۸۷۱۸.
- ↑ و قال ابن أبی دارم: کتبت بإصبعی عن مطین مئة ألف حدیث؛ سیر أعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۱، ش۱۵.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۳۹، ش۵۵۲.
- ↑ رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۶۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص۳۴ - ۳۶.
- ↑ ر. ک: سیر أعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۷۸، ش۳۴۹؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۳۹، ش۵۵۲؛ تاریخ الإسلام، ج۲۶، ص۶۸.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص۶.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۴۳۹.
- ↑ تاریخ مدینة دمشق، ج۱، ص۳۵۲؛ ج۲۶، ص۳۲۴؛ ج۳۱، ص۲۸۱؛ ج۴۲، ص۵۰۹.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۵۷، ش۲۱۲۵؛ ج۵، ص۲۳۹، ش۲۷۰۱؛ ج۱۱، ص۴۳۶، ش۶۳۳۵؛ تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۸۸۴، ش۸۵۲.
- ↑ جزء ترجمة الطبرانی، ص۱۳؛ الیقین، ص۱۳۳؛ الأنساب، ج۳، ص۲۱۳؛ سیر أعلام النبلاء، ج۱۵، ص۳۴۶، ش۱۷۸؛ تهذیب الکمال، ج۳۰، ص۳۱۳، ش۶۶۰۴.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۴۳۹.
- ↑ الأنساب، ج۲، ص۲۰۲؛ رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۶۱؛ سیر أعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۷۷، ش۳۴۹؛ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۳۶، ش۶۳۳۵؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۳۱، ص۲۸۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص۳۶-۳۷.
- ↑ تاریخ الإسلام، ج۲۶، ص۶۸.
- ↑ تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۸۸۴، ش۸۵۲.
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۷۷ - ۵۷۸، ش۳۴۹.
- ↑ المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۸۸، ش۴۲۰.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۳۹، ش۵۵۲.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ نجاشی درباره‌اش نوشته است: هارون بن موسی بن أحمد بن سعید بن سعید، أبومحمد، التلعکبری من بنی شیبان. کان وجهاً فی أصحابنا، ثقة، معتمداً لا یطعن علیه. له کتب، منها: کتاب الجوامع فی علوم الدین. کنت أحضر فی داره مع ابنه أبی جعفر، و الناس یقرأون علیه؛ رجال النجاشی، ص۴۳۹، ش۱۱۸۴. شیخ طوسی نوشته است: هارون بن موسی التلعکبری، یکنی أبا محمد، جلیل‌القدر، عظیم المنزلة، واسع الروایة، عدیم النظیر، ثقة، روی جمیع الأصول و المصنفات، مات سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة، أخبرنا عنه جماعة من أصحابنا؛ رجال الطوسی، ص۴۴۹، ش۶۳۸۶.
- ↑ عبارت شیخ طوسی در شرح حال راوی گذشت.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۰۹ - ۱۱۰، ح۱۲۳.
- ↑ «و کافران می‌گویند: چرا نشانه‌ای از پروردگارش بر او فرو فرستاده نشده است؟ تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و هر گروهی رهنمونی دارد» سوره رعد، آیه ۷.
- ↑ «و کافران می‌گویند: چرا نشانه‌ای از پروردگارش بر او فرو فرستاده نشده است؟ تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و هر گروهی رهنمونی دارد» سوره رعد، آیه ۷.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۸۷، ح۴۰۷.
- ↑ «و درود بر ال یاسین» سوره صافات، آیه ۱۳۰.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۶۶ - ۱۶۷، ح۷۹۲.
- ↑ مناقب علی بن أبی طالب (ع) و ما نزل من القرآن فی علی (ع)، ص۶۲، ح۳۰.
- ↑ «و از آفریدگان ما دسته‌ای هستند که به حقّ رهنمون می‌شوند و به حقّ داد می‌ورزند» سوره اعراف، آیه ۱۸۱.
- ↑ مناقب علی بن أبی طالب (ع) و ما نزل من القرآن فی علی (ع)، ص۲۴۴، ح۳۵۶.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص۳۷ -۴۰.