امیة بن علی در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امیة بن علی است. امیة بن علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امیة بن علی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
امیة بن علی[۱] در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق نام برده شده که به گزارش از الکافی است:
«فِي أُصُولِ اَلْكَافِي اَلْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلاَلٍ عَنْ أُمَيَّةَ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ دَاوُدَ اَلرَّقِّيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: ﴿وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ﴾[۲] قَالَ: اَلْآيَاتُ هُمُ اَلْأَئِمَّةُ وَ اَلنُّذُرُ هُمُ اَلْأَنْبِيَاءُ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ»[۳].[۴]
شرح حال راوی
مراد از راوی به قرینه روایت احمد بن هلال از وی امیة بن علی القیسی الشامی[۵] است؛ زیرا اولاً احمد بن هلال راوی کتاب امیة بن علی است[۶] و ثانیاً در اسناد روایات از او با عنوان امیة بن علی[۷]، امیة بن علی القیسی[۸] و امیة بن علی القیسی الشامی[۹] روایت کرده است.
امیة بن علی مکنّا به «ابو محمد» بوده[۱۰] و به جهت انتسابش به قبیله قیس [۱۱] ملقّب به قیسی است[۱۲] و چون از اهل شام بوده[۱۳]، در بعضی اسناد با وصف القیسی الشامی روایت کرده است[۱۴].
ایشان برای شنیدن حدیث از شام به مدینه رفت و مدتی در آنجا زندگی کرد و بارها خدمت امام جواد(ع) می‌رسید[۱۵] و سرانجام به قم آمد و در شمار محدثان و راویان قمی در آمد[۱۶] و کتابی در حدیث از خود به یادگار گذاشت که احمد بن هلال[۱۷] آن را روایت کرده است[۱۸].
از روایات فهمیده می‌شود که وی از ملازمان امام رضا[۱۹] و امام جواد(ع) بوده است[۲۰] و با حماد بن عیسی از اصحاب اجماع، رابطه دوستی داشته است[۲۱].
از رجالیان قدمای شیعه، تنها ابن غضائری و نجاشی از وی یاد کردند؛ ولی در رجال البرقی، رجال الکشی، الفهرست شیخ طوسی و رجال الطوسی از او نام برده نشده است.[۲۲]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات امیة بن علی گزارشی در دست نیست. نجاشی او را از راویان امام جواد(ع) معرفی کرده[۲۳] و در اسناد روایات از امام رضا و امام جواد(ع) روایت کرده است[۲۴].
آیت الله بروجردی احتمال داده که امیة بن علی از راویان طبقه ششم باشد[۲۵].
از روایتی که در الخرائج و الجرائح نقل شده، فهمیده می‌شود که وی سال ۲۰۹ هجری قمری زنده بوده است؛ زیرا در این روایت، امیة بن علی نوشته که من و حماد بن عیسی برای خداحافظی در مدینه خدمت امام جواد(ع) رسیدیم (چون قصد مسافرت داشتیم) و حضرت به ما فرمود که امروز (مسافرت) نروید و تا فردا بمانید؛ وقتی از نزد آن حضرت بیرون آمدیم، حماد گفت که بارهای من رفته است و من نیز باید بروم؛ ولی من گفتم نمی‌روم و میمانم. حماد رفت و آن شب سیل آمد و او در آن غرق شد و قبرش نیز در همان سیلگاه است[۲۶].
حماد بن عیسی در سال ۲۰۸ یا ۲۰۹ هجری قمری بر اثر سیل در جحفه از دنیا رفت[۲۷].[۲۸]
روایت امیة بن علی از امام صادق(ع)
ابن داود در ترجمه امیة بن علی چنین اشاره می‌کند: "قيل روى عن ق"[۲۹].
علامه مامقانی علامت «ق» را امام صادق(ع) دانسته و به گزارش از الرجال ابن داوود می‌نویسد: "قيل: روى عن الصادق(ع)"[۳۰]؛ ولی علامه تستری آن را مصحّف «د» دانسته که علامت امام جواد(ع) است و به قول نجاشی اشاره دارد که امیة بن علی را از راویان آن حضرت معرفی کرده است[۳۱].
مؤید قول علامه تستری این است که ابن داود در مقدمه کتاب الرجال خود برای هر یک از ائمه(ع) رمزی گذاشته و رمز ق را برای امام صادق(ع) و رمز د را برای امام جواد(ع) در نظر گرفته[۳۲] و از آنجاکه تصحیف و تحریف در الرجال ابن داود بسیار بوده[۳۳] و از سوی دیگر، کسی نگفته که امیة بن علی از امام صادق(ع) روایت کرده است، از این رو به احتمال قوی، عبارت قیل روی عن «ق» مصحّف قیل روی عن «د» باشد.
نمازی شاهرودی نیز به استناد روایت سید بن طاووس در فلاح السائل[۳۴]، امیة بن علی را از راویان امام صادق(ع) دانسته و با منتفی دانستن احتمال ارسال چنین نوشته است: فاصله شهادت امام صادق(ع) تا شهادت امام رضا(ع) حدود ۵۲ سال می‌شود که با در نظر گرفتن سن تحمل حدیث اگر امیه بن علی ۸۷ سال عمر کرده باشد، می‌تواند زمان امام صادق(ع) را نیز ادراک کرده باشد و عمر ۸۷ سال، یک عمر متعارفی است[۳۵].
بر پایه این دیدگاه، امیة بن علی از راویانی است که زمان امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع) را ادراک کرده است.
تحقیق
در نقد دیدگاه مذکور دو مطلب گفته می‌شود:
- روایت سید بن طاووس در فلاح المسائل با تعبیر "عن أمية بن علي قال أبو عبدالله(ع)" است که می‌تواند اعم از نقل بی‌واسطه باشد و باواسطه؛ زیرا اولاً اگر با تعبیر "عن أمية بن علي عن أبي عبدالله(ع)" بود، در نقل بی‌واسطه ظهور دارد؛ ولی چنانچه با تعبیر "قال أبو عبدالله(ع)" باشد، نقل باواسطه را هم شامل می‌شود.
- بررسی اسناد روایات امیة بن علی می‌نمایاند که همه روایات او از امام صادق(ع) با واسطه‌اند [۳۶]، بلکه روایتش از امام کاظم(ع) نیز باواسطه است[۳۷].
بر این پایه، روایت امیة بن علی از امام صادق(ع) و ادراک زمان آن حضرت، بلکه زمان امام کاظم(ع) منتفی است.[۳۸]
استادان و شاگردان راوی
در اسناد روایات، کسانی همچون احمد بن هلال، سعد بن عبدالله، محمد بن اسماعیل بن بزیع و صالح بن السندی[۳۹] از أمیة بن علی روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی به شمار می‌روند و ایشان نیز از داود بن کثیر الرّقی، الحسین بن عثمان، علی بن عطیه، حماد بن عیسی، ابو السفاتج، درست بن أبی منصور، سعدان بن مسلم، عبدالله بن المغیره و أبو الهیثم بن أبی حبه[۴۰] روایت کرده که از مشایخ حدیثی وی شمرده می‌شوند.[۴۱]
مذهب راوی
امیة بن علی از راویان امامی است؛ زیرا اولاً در رجال النجاشی که به راویان امامی اختصاص دارد، عنوان گردیده است و ثانیاً مضامین روایاتش اعتقاد راسخ و بالای او نسبت به ائمه(ع) را نشان می‌دهند؛ از جمله اینکه امیة بن علی راوی وصیت امام جواد(ع) به امامت فرزندش علی بن محمد الهادی(ع) است[۴۲]؛ نیز روایت « إِذَا اِجْتَمَعَتْ ثَلاَثَةُ أَسْمَاءٍ مُتَوَالِيَةً مُحَمَّدٌ وَ عَلِيٌّ وَ اَلْحَسَنُ فَالرَّابِعُ اَلْقَائِمُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ» را امیة بن علی با یک واسطه از امام صادق(ع) نقل کرده است[۴۳].[۴۴]
جایگاه حدیثی راوی
چنان که گذشت، از رجالیان قدما تنها نجاشی و ابن غضائری از راوی نام بردند و در کتاب رجال خود وی را عنوان، و هر دو او را تضعیف کرده‌اند[۴۵].
بر این اساس، رجالیان پسین نیز به استناد گفته نجاشی و ابن غضائری او را تضعیف کرده‌اند؛ مانند علامه حلی[۴۶]، ابن داود[۴۷]، جزائری[۴۸]، محمد طه نجف[۴۹]، علامه مجلسی[۵۰] و دیگران.
تحقیق
امیة بن علی از اعتقاد راسخ و قوی درباره ائمه(ع) برخوردار بوده و قرائن متعددی، وثاقت وی را گواهی می‌کنند و تضعیف ابن غضائری هم اعتباری ندارد؛ قرائن یادشده بدین شرح‌اند:
- نجاشی قول تضعیف را به اصحاب نسبت داده است و خود متعرض ضعف وی نشده است: "ضعفه أصحابنا".
- منشأ تضعیف ابن غضائری، غالی بودن امیة بن علی است که خودش آن را به وی نسبت داده است: "ضعيفُ الرواية، في مذهبه ارتفاع"[۵۱].
- به احتمال قوی، تضعیف اصحاب در عبارت نجاشی مستند به قول ابن غضائری است که وی را به غلو متهم کرده است؛ زیرا ابن غضائری، امیة بن علی را در عِداد محدثان و راویان قمی برشمرده و محدثان قم هم با غالیان سختگیر بوده و مخالفت می‌کردند.
- خاستگاه نسبت غلوّ به امیة بن علی از سوی ابن غضائری روایاتی است که وی درباره ائمه(ع) به ویژه درباره امام جواد(ع) نقل کرده و شاید کتابی که نجاشی به امیة بن علی نسبت داده: "له كتاب" و نام آن را مشخص نکرده، کتابی بوده که روایات فضائل در آن گردآوری شده است که در این روایات، مطلب غلوآمیز مشاهده نمی‌شود.
- روایت ابن ابی عمیر از امیة بن علی. ابن ابی عمیر از اصحاب اجماع است و مرسلاتش در حکم مسندات تلقی شده‌اند[۵۲].
- واقع شدن نام امیة بن علی در اسناد روایات کامل الزیارات[۵۳] و تفسیر القمی[۵۴].
- انقیاد و اطاعت پذیری امیة بن علی در برابر امام زمانش که در روایت الخرائج و الجرائح[۵۵] به آن اشاره شده است.
وحید بهبهانی در عنوان امیة بن علی می‌نویسد: عنه رواية سنذكرها في حماد بن عيسى يظهر منها حسن ما فيه وانه روى عن أبي جعفر(ع) والظاهر أن حكمه بتضعيف الأصحاب مما ذكره غض وقد مر منا الكلام فيه في الفوايد و يشير إليه عدم تعرّض جش له أصلا فتأمل[۵۶].
در پایان یک روایت از راوی ذکر می‌گردد: «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلاَلٍ عَنْ أُمَيَّةَ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَيُّمَا أَفْضَلُ نَحْنُ أَوْ أَصْحَابُ اَلْقَائِمِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ فَقَالَ لِي أَنْتُمْ أَفْضَلُ مِنْ أَصْحَابِ اَلْقَائِمِ وَ ذَلِكَ أَنَّكُمْ تُمْسُونَ وَ تُصْبِحُونَ خَائِفِينَ عَلَى إِمَامِكُمْ وَعَلَى أَنْفُسِكُمْ مِنْ أَئِمَّةِ اَلْجَوْرِ إِنْ صَلَّيْتُمْ فَصَلاتُكُمْ فِي تَقِيَّةٍ وَ إِنْ صُمْتُمْ فَصِيَامُكُمْ فِي تَقِيَّةٍ وَ إِنْ حَجَجْتُمْ فَحَجُّكُمْ فِي تَقِيَّةٍ وَ إِنْ شَهِدْتُمْ لَمْ تُقْبَلْ شَهَادَتُكُمْ وَ عَدَّ أَشْيَاءَ مِنْ نَحْوِ هَذَا مِثْلَ هَذِهِ فَقُلْتُ فَمَا نَتَمَنَّى اَلْقَائِمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِذَا كَانَ عَلَى هَذَا قَالَ فَقَالَ لِي سُبْحَانَ اَللَّهِ أَ مَا تُحِبُّ أَنْ يَظْهَرَ اَلْعَدْلُ وَ يَأْمَنَ اَلسُّبُلُ وَ يُنْصَفَ اَلْمَظْلُومُ »[۵۷].[۵۸]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴؛ الرجال (ابن غضائری)، ص۳۸؛ خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۶، ش۲؛ الرجال (ابن داود)، ص۴۲۹، ش۶۸؛ منتقی الجمان، ج۳، ص۲۲۱؛ نقد الرجال، ج۱، ص۲۴۶، ش۵۹۶؛ حاوی الأقوال، ج۳، ص۳۰۷، ش۱۲۹۸؛ جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۸، ش۷۸۷؛ الوجیزة فی الرجال، ص۳۴، ش۲۴۳؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۹۴؛ منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۲، ص۱۰۷، ش۴۰۷؛ تنقیح المقال، ج۱۱، ص۲۰۷، ش۲۶۶۳؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۸۵، ش۱۹۴۳؛ اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۹۸؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۹۹، ش۵۸۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴، ش۱۵۴۸؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۱۸۵، ش۹۶۹.
- ↑ و (این) نشانه‌ها و بیم دادن برای گروهی که ایمان ندارند سودی ندارد سوره یونس، آیه ۱۰۱.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۱۱۳ به گزارش از الکافی، ج۱، ص۲۰۷، ح۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 345.
- ↑ القَيسي: بفتح القاف و سكون الياء و كسر السين، هذه النسبة إلى جماعة اسمهم قيس. (الأنساب (سمعانی)، ج۴، ص۵۷۵).
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴.
- ↑ الامامة و التبصره، ص۱۱۳، ح۱۰۱.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۴۵، ح۱۸.
- ↑ کامل الزیارات، ص۲۱۹، ح۱۲.
- ↑ الرجال (ابن غضائری)، ص۳۸.
- ↑ قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علی بن بکر بن وائل.
- ↑ علامه حلی با وصف القتیبی از وی یاد کرده که مصحف القیسی است. (ر.ک: خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۶، ش۲).
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴.
- ↑ کامل الزیارات، ص۲۱۹، ح۱۲.
- ↑ قال أمية بن علي: كنت بالمدينة، و كنت أختلف إلى أبي جعفر(ع). (دلائل الامامه، ص۴۰۱، ح۳۵۹).
- ↑ أمية بن علي، القيسي، يكني أبا محمد. في عداد القميين. (الرجال (ابن غضائری)، ص۳۸، ش۶؛ قمی. الرجال (ابن داود)، ص۴۲۹، ش۶۸).
- ↑ روایت أحمد بن هلال از امیة بن علی به دوره استقامت وی مرتبط است؛ نه دوران انحراف؛ زیرا احمد بن هلال در سال ۲۶۷ هجری وفات کرده و انحرافش در اواخر عمر بوده است. (ر.ک: رجال تفسیری، ج۳، ص۲۲۷).
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴.
- ↑ کشف الغمه، ج۳، ص۲۱۵ (باب احوال أبی جعفر الثانی(ع)): عن أمية بن علي قال: كنت مع أبي الحسن(ع) بمكة في السنة التي حج فيها ثم صار إلى خراسان و معه أبو جعفر(ع) و أبو الحسن(ع) يودع البيت.... (بحار الانوار، ج۴۹، ص۱۲۰، ح۶).
- ↑ قال أمية بن علي: كنت بالمدينة، و كنت أختلف إلى أبي جعفر(ع)، و أبوه بخراسان.... (دلائل الامامه، ص۴۰۱، ح۱۹).
- ↑ أحمد بن هلال عن أمية بن علي القيسي قال: دخلت أنا و حماد بن عيسى على أبي جعفر(ع) بالمدينة لنودعه.... (الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۶۷، ح۸).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 346-347.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴.
- ↑ بحار الانوار، ج۴۹، ص۱۲۰؛ دلائل الامامه، ص۴۰۱، ح۳۵۹؛ کشف الغمه، ج۳، ص۲۱۵.
- ↑ طبقات رجال الکافی، ص۷۵.
- ↑ و مات حماد بن عيسى غريقا بوادي قناة - و هو واد يسيل من الشجرة إلى المدينة و هو غريق الجحفة - في سنة تسع و مائتين، و قيل: سنة ثمان و مائتين، و له نيف و تسعون سنة. (رجال النجاشی، ص۱۴۳، ش۳۷۰).
- ↑ الرجال (ابن داود)، ص۲۳۲، ش۶۸.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 347-348.
- ↑ تنقیح المقال، ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ روى عن أبي جعفر الثاني(ع). (رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴).
- ↑ ر.ک: رجال ابن داود. (مقدمه مؤلف).
- ↑ ر.ک: آشنایی با دانش رجال (ابو طالب علینژاد)، ج۲.
- ↑ «... عن ابن أبي عمر عن أمية بن علي: قال أبو عبد الله(ع): من قال عند غروب الشمس في كل يوم يا من ختم النبوة بمحمد(ص) اختم لي في يومي هذا بخير و شهري بخير و سنتي بخير و عمري بخير فمات في تلك الليلة أو في الجمعة أو في ذلك الشهر أو في تلك السنة دخل الجنة». (فلاح السائل، ص۲۲۱).
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۷۰۰.
- ↑ الامامة و التبصره، ص۱۱۳، ح۱۰۱؛ الکافی، ج۱، ص۲۰۷، ح۱؛ تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۶۶، ح۱۵۲۸.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۴۵، ح۱۸؛ تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۴۰، ح۱۳۶.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۱۱۳، الخصال، ص۴۳۳، ح۱۷؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۶۵، ح۷؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۳۳۱، ح۶۰۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 349-351.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۱۱۳؛ تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۴۰، (ح۱۳۶) و ص۳۰۸، (ح ۵۰)؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۶۷، (ح ۲۲)؛ تأویل الآیات الظاهره، ص۱۸۰؛ الکافی، ج۱، ص۴۴۵، (ح۱۸)؛ کامل الزیارات، ص۲۱۹؛ الخصال، ص۴۳۳، ح۱۷؛ کمال الدین و تمام النعمه، ص۳۳۳، ح۲.
- ↑ الغیبه (نعمانی)، ص۱۸۵، ح۳۶؛ کفایة الاثر، ص۲۸۴: «عن أمية بن علي القيسي قال: قلت لأبي جعفر محمد بن علي الرضا(ع) من الخلف بعدك فقال ابني علي...».
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص ۳۵۱.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۳۳، ح۲.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴؛ الرجال (ابن غضائری)، ص۳۸، ش۶.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 351-352.
- ↑ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۶، ش۲.
- ↑ الرجال (ابن داود)، ص۴۲۹، ش۶۸.
- ↑ حاوی الاقوال، ج۳، ص۳۰۷ - ۳۰۸.
- ↑ اتقان المقال، ص۲۶۳.
- ↑ الوجیزة فی الرجال، ص۳۴، ش۲۴۳.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۴.
- ↑ الرجال (ابن غضائری)، ص۳۸، ش۶.
- ↑ فلاح السائل، ص۲۲۱.
- ↑ کامل الزیارات، ص۲۱۹.
- ↑ تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ «ما روى أحمد بن هلال، عن أمية بن علي القيسي، قال: دخلت أنا و حماد بن عيسى على أبي جعفر(ع) بالمدينة لنودعه، فقال لنا: لا تخرجا، أقيما إلى غد. قال: فلما خرجنا من عنده. قال حماد: أنا أخرج فقد خرج ثقلي. قلت: أما أنا فأقيم. قال: فخرج حماد، فجرى الوادي تلك الليلة، فغرق فيه، و قبره بسيالة». (الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۶۷، ح۸). اشکال: استناد به این حدیث برای اثبات وثاقت یا حسن حال امیه بن علی درست نیست؛ زیرا راوی آن، شخص امیة بن علی است و دَور لازم می‌آید. جواب: این مطلب هنگامی درست است که راوی بخواهد منزلت و فضیلتی را برای خویش از زبان معصوم نقل کند، درحالی که در این روایت فضیلتی از زبان امام درباره امیة بن علی نقل نشده است.
- ↑ تعلیقة علی منهج المقال، ص۹۴.
- ↑ الاختصاص (مفید)، ص۲۰ - ۲۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 352-355.